Миллий давлатчилигимиз

Шибирғонот–Балхдан жануби-ғарбий тарафда жойлашган вилоят, бош шаҳри Шибирғон. ( –А.А.) 
85
Арҳанг–қадимги Тоҳаристон вилоятидаги шаҳар; Амударёнинг юқори оқимидаги Таллиқоннинг шимоли-шарқидаги жой. XIV 
аср иккинчи ярмидан Арҳанг–Сарой деб номланган; тахм. XVI асрдан бошлаб уни Имом (ҳазрати Имом) деб ҳам атаганлар. ҳозирги 
номи Имомсоҳиб, Панж дарёсининг чап соҳилида, Афғонистонда. 

---

қўшдим. Икковлари бирлашиб, ясурийларга ҳужум қилиб, талон-торож этдилар. Амир Хизр (Ясурий) ожиз 
қолиб, менинг паноҳимга келди. 
Шундай қилиб, Мовароуннаҳрни уруш-талашдан тинчитдим. Менинг қаҳрамон аскарларим тўла куч-
қувватга кирди. ҳар томонга барлос улусининг номи ва донғи таралди. Менинг ҳимматим билан Чиғатой 
қўшинлари ва туманларининг овозаси оламга ёйилди. Жами элу халқ, қўшунот ва тумонот ҳамда кўчманчилар 
менинг ҳукмронлигим остига ўтди. Бироқ Мовароуннаҳрдаги баъзи қалъалар (ҳамон) амир Ҳусайн қўлида 
эди, уларга менинг ҳукмим ўтмасди. 
Амир Ҳусайн салтанатим азимати ва шон-шавкатининг кучайганини кўргач, унда ҳасад томирлари 
(
қаттиқроқ) ура бошлади. қасам билан қил­ган аҳд-паймонларини бузиб, менга қарши исён туғини кўтарди. 
Мен унинг олдига кўп марта (лутф-марҳаматлар кўрсатиб) бордим, у бўлса асло қошимга келмади. Бунинг 
устига сиртидан такаллуфлар билдириб, аслида ҳийла-найранг ишлатиб, мендан қарши қалъасини олиб қўйди. 
қарши қалъасини қўрикдаб туриш учун қўрғонбеги амир Мусо бошчилигида етти минг отлиқ аскар 
тайинлади. Кейинроқ у ерга яна қўшимча беш минг отлиқ аскар юборди. Бу билан кифояланмай, мени 
ўлдирмоқчи бўлди. Мендаги салтанат ғайрати туғёнга келиб, қарши қалъасини ундан тортиб олишга ундади. 
Баъзи амирларим у ерга юриш қилиб, қалъани жанг билан қўлга киритишни менга маслаҳат бердилар. қарши 
қалъасини олиш режаларини туза бошладим. Улар айтгандай уруш билан олсам, бунинг хатарли томонлари 
кўплиги кўнглимдан ўтди. Ўзимча: «Мабодо қалъани жанг билан олмоқчи бўлсам, ғаним лашкарининг ёмон 
кўзидан қўшинимга зарар етса-чи?»–деб ўйладим. Сўнгра жанг қилиш фикридан вақтинча воз кечдим ва 
бошқа тадбирни қўллашга киришдим. Хуросон томонга юзланиб, бу билан қарши қалъаси бекларининг 
хотирини жам қилмоқчи бўлдим. Кейин эса лашкарим билан (яширинча) орқага қайтиб, тунда тўсатдан 
қалъага ҳужум қилиб, у ерни босиб олишни режаладим. Хуллас, бу ердан кўчиб, Хуросонга қараб йўлга 
тушдим. 
Амуй сувидан
88
 
кечиб ўтганимда, Хуросон томондан қаршига келаётган карвонга дуч келдим. Карвон 
бошлиғи менга совғалар тақдим этди. Мен ундан Хуросон амирларининг ҳол-аҳволини суриштирдим ва 
Хуросон вилоятига бораётганлигимни айтдим, кейин кетишларига ижозат бердим. (Лекин) карвонга айғоқчи 
қўшиб юбордим ва дарё соҳилида бирон ёққа жилмай хабар келишини кутдим. Айғоқчи хабарига кўра, 
карвондагилар амир Мусога шундай деган эмишлар: «Амир Темурни Амуй суви ёқасида кўрдик, Хуросон 
тарафга кетаётган экан». Бу гап амир Мусо ва амир Ҳусайннинг лашкарига етгач, хурсанд бўлиб, ўйин-кулги 
ва айш-ишратга берилибдилар. 
Бу хабарни эшитишим билан лашкарим ичидан энг ишончли, довюрак, жанг кўрган ёш баҳодир 
йигитлардан икки юз қирқ учтасини танлаб олдим ва дарёдан ўтиб, илрор юбордим. Ширкент
89
мавзеига 
етдим ва ўша ерда бир кеча-кундуз тўхтаб, (сўнг) яна йўлга тушиб, қарши қалъасидан бир фарсанг масофага 
келиб тушдим. (Одамларга) арқонларни бир-бирига боғлаб нарвон ясаб қўйишларини буюрдим. Шу пайт амир 
Жаку тиз чўкиб: «Бир гуруҳ баҳодирлар орқада қолдилар, улар етиб келгунча тўхтаб туриш зарур»,–деб ўтинч 
қилди. Шунда хотирамга бир фикр келди: баҳодирларим етиб келгунча қалъани ўзим кўздан кечирмоқчи 
бўлдим. қирқ отлиқ ҳамроҳлигида қар­ши қалъаси томон йўл олдим. Йироқдан қалъа қораси кўринганда, 
баҳодирларимни келган ерда тўхтатиб қўйдим ва уйимизда туғилиб ўсган Мубашшир ва Абдулло исмли 
(йигит)ларни бирга олиб кетдим. Хандақ
90
бўйига етдим. қарасам, хандақ сув билан лиммо-лим экан. Теварак-
атрофга назар солиб, хандақ тепасидан ўтказилган, қалъага сув олиб борадиган тарновга кўзим тушди. 
86
Хизр Ясурий–Чингизхон лашкарининг сўл қанотига қўмон­донлик қилган амир Ясурнинг авлодларидан. Ясурий Вахш ва 
Таллиқонни босиб олишда иштирок этган ва эли ўша юртларда ўтириб қолган. Хизр Ясурий эса аввалига Амир Темурнинг ишонган 
яқин амирларидан ҳисобланган. Бироқ кейинчалик амир Ҳусайн томонида туриб жанг қилган ва шу жанглардан бирида ўлдирилган. 
87
Тотканд–ўрта асрларда Самарқанд ғарбидаги шу номли шаҳарча ва вилоят, ҳозир Самарқанддан 25 км ча ғарбдаги шу номли 
қишлоқ. (–А.А.) 
88
Амуй суви–Амударё. 
89
Ширкент–ҳозирги Бешкент, қарши туманининг маркази. 
90
Хандақ–шаҳар ёки қўрғон девори ташқарисидан гир айланасига душмандан мудофаа мақсадида қазилган чуқурлик, одатда унга 
сув тўлдириб қўйилган. 

---

Отимни Мубашширга қолдириб, ўша тарнов орқали хандақ устидан ўтдим ва қалъанинг хокрезига
91
етдим. 
Дарвоза олдига бориб, эшик қокдим. (Лекин) дарвозабонлар ухлаётган экан, (ичкаридан садо чиқмади). (ҳар 
эҳтимолга қарши) дарвозани ташқарисидан кесактош ва лой билан тўлдириб қўйишган экан. қалъа девори 
атрофини кўздан кечириб, нарвон ва зиналар қўйса бўладиган жойни топдим. (Сўнг) орқамга қайтдим ва 
отланиб баҳодирларим ҳузурига бордим. 
Орқада қолган лашкар фавжи ҳам нарвонлар би-лан етиб келишган экан. Ҳаммалари шайланиб, 
нарвонларни олишди ва қалъа сари юзландик. Хандакдан тарнов орқали қалъага ўтдилар. Зиналарни ҳам олиб 
ўтдилар ва деворга қўйдилар. Эр йигитлардан қирқтаси тепага чиқиб, қалъага кириб олдилар. Мен ҳам 
нарвонга оёқ қўйиб энди қалъага кирмоқчи бўлган эдим, карнай тортиб, бурғу
92
чалдилар. Тангри таолонинг 
қўллаши билан қалъани қўлга киритдим. 
Бу хабар амир Ҳусайнга етгач, (энди) макру ҳийла йўли билан, дўст-ошно либосини кийиб, мени ром 
этмоқчи бўлди.