Mil kök sistemi vY saçaqlı
Download 126,52 Kb.
|
|
Biologoya www.blackcity.ucoz.com Kök Bitkinin bütün köklYri onun kök sistemini tYşkil edir. Bitkinin 2 kök sistemi var : mil kök sistemi vY saçaqlı kök sistemi. Mil kök sistemi Ysas kökdYn, yYni rüşeyim kökcüyündYn inkişaf edir. Mil kök sistemi YsasYn toxumdan tYzY çıxmış cavan ikilYpYli bitkilYrdY yaxşı görünür. İkilYpYli bitkilYrin çoxu mil kökY malikdir : YvYlik, lobya, günYbaxan, yerkökü, yonca. Saçaqlı kök sistemi daha çox birlYpYli bitkilYrdY - taxılların hamısında , soğan, sarımsaq, dağ lalYsindY olur. Bu bitkilYrdY Ysas kök çox böyümür vY gövdYnin torpaqda olan hissYsindYn topa ilY çıxan çoxlu YlavY köklYr arasında olur. Kökün 3 növü var : Ysas, YlavY vY yan. gYr kök rüşüym kökcüyündYn inkişaf edYrsY bu Ysas, gövdY vY yarpaqlardan çıxarsa YlavY kökdür. YgYr kök Ysas vY YlavY köklYrdYn inkişaf edYrsY o yan kökdür. Yerin bitkilYrlY örtülü üst münbit qatı torpaq adlanır. TYrkibindY çürüntü olan torpaqların rYngi qara olur. BelY torpaq qara torpaq adlanır. Bitkinin 4 zonası var : Örtücü, sorucu, böyümY, bölünmY. Bitki 5 hissYdYn ibarYtdir : 4 zona vY kök üsküyü. Kök üsküyü. – bir qYdYr tünd rYngdYdir. Sıx hüceyrY qatı ilY örtülmüşdür. Kökün Yn uc hissYsindY yerlYşib onu zYdYlYnmYkdYn qoruyur. Kök böyüyüb torpağın dYrinliyinY getdikcY daş, qum, torpaq dYnYciklYri ilY rastlaşır. Bu zaman kök üsküyünün hüceyrYlYri sYrt torpaq hissYciklYrinY sürtüldükcY sökülüb, dağılır. Onları kökün ucunda arakYsilmYdYn YmYlY gYlYn yeni hüceyrY qatları YvYz edir. BölünmY zonası. – Kök üsküyündYn yuxarıda yerlYşir. TörYdici toxumadan tYşkil olunmuşdur. Kökün böyümYsini tYşkil edir. Kök üsküyünün dağılmış qatlarını yeni hüceyrY qatları ilY YvYz edir. BöyümY zonası. – BölünmY zonasının üzYrindY yerlYşir. BöyümY zonasındakı hüceyrYlYr uzanır vY nYticYdY kök uzununa böyüyür. Sorucu zona. – BöyümY zonasından yuxarıda yerlYşir. Burada Ymici tellYr olur. mici tellYr kökün sYthindYn yanlara doğru uzanan hüceyrYlYrdir. HYr Ymici tel kökün xarici hüceyrYnin uzun cıxıntısıdır. Başqa hüceyrYlYr kimi kökün Ymici tellYrinin hüceyrYlYri dY qılaf, sitoplazma, nüvY vY vakouldan ibarYtdir. mici tellYrin uzunluğu 10 – mm dYn çox olmur, 10 – 15 gün yaşayır, sonra tYlYf olur. vYzindY kökün sYtkindY yerlYşYn hüceyrYlYrdYn yenilYri YmYlY gYlir. mici tellYr çox sıx yerlYşir. mici tellYr nY qYdYr çox olsa bitki o qYdYr yaxşı qidalanar. mici tellYr torpaqda olan su vY suda hYll olmuş mineral maddYlYri sorub, kökün ötürücü zonasına verilir. Ötürücü zona maddYlYri gövdY vasitYsi ilY yarpaqlara çatdırır. Otürücü zona. – Kökün sorucu zonasından yuxarıda yerlYşir. Ötürücü zonada Ymici tellYr olmur. Quruluşu eyni olan vY eyni funksiyanı yerinY yetirYn hüceyrYlYr qrupuna toxuma deyilir. BitkidY 6 toxuma var : törYdici, örtücü, ötürücü, mexaniki, ifrazat, Ysas. TörYdici toxuma vY ya meristema. – Bitkinin boy atan hissYsindY yerlYşir. Bu toxumanın hüceyrYlYri hYmişY cavan olur çünki, bitkinin bütün ömrü boyu hüceyrYlYr bölünür vY yeni hüceyrYlYr YmYlY gYtirir. BölünYn hüceyrYlYrin bir hissYsindYn bitki orqanizmini tYşkil edYn daimi toxumalar yaranır. Qalan hüceyrYlYr isY meristema vYziyyY - tindY qalır. BelY hüceyrYlYr inersial hüceyrYlYr adlanır. Meristema yunan sözü olub bölünYn demYkdir. Örtücü toxuma. – Bitkinin bütün orqanlarını xaricdYn örtür. Xarici mühitlY bitki arasında YlaqY yaradır. Bitkini xarici mühitin Ylverişsiz şYraitindYn qoruyur. Ötürücü toxuma. – Buraya kök borucuqları daxildir. Kök borucuqları vasitYsi ilY su vY suda hYll olmuş qida maddYlYri gövdY vasitYsi ilY yarpaqlara qalxır. Kökün ötürücü toxumaları vasitYsi ilY hYmçinin yarpaqlarda vY gövdYlYrdY YmYlY gYlmiş üzvi maddYlYr dY köklYrY ötürülür. Mexaniki toxuma. – BitkidY dayaq funksiyasını yerinY yeti – rir. Mexaniki toxumanın hüceyrYlYri çox qalınlaşmışdır. Bu da hYmin toxumalara mohkYmlik verir. Mexaniki toxumaların çoxu ölü hüceyrY - lYrdYn ibarYt olur. Onlar dayaq vY ya “skelet” rolunu oynayır. Mexaniki toxumalar Yn çox ağac bitkilYrindY inkişaf etmişdir. GÖVD ÜzYrindY tumurcuq olan orqana gövdY deyilir. ÜzYrindY yarpaqlar vY tumurcuqlar olan gövdYnin cavan hissYsinY zoğ deyilir. Yarpağın zoğa birlYşdiyi yer buğum, iki qonşu buğum arasındakı hissY isY buğumarası adlanır. Zoğla yarpaq saplağının birlYşdiyi yer arasında qalan bucağa yarpaq qoltuğu deyilir. Zoğun tYpY hissYsindY tYpY tumurcuğu, yarpaq qoltuqlarında isY qoltuq (yan) ntumurcuqları yerlYşir. Buğumaralarında, yarpaq vY köklYr üzYrindY inkişaf edYn tumurcuqlar YlavY tumurcuqlar adlanır. Yan tumurcuqların bir jissYsi uzun müddYt inkişafsız qalır ki, bunlara yatmış tumurcuqlar deyilir. Yarpaq töküldükdYn sonra qoltuq tumurcuqlarının altında tökülmüş yarpaqların yeri qalır. Buna yarpaq çapığı vY ya yarpaq yastığı deyilir. Bir buğumda bir yarpaq birlYşYrsY buna növbYli düzülüş deyilir : Tozağacı, günYbaxan, itburnu, gilas, heyva, alma. Buğum üzYrindY qarşı-qarşıya iki buğum yerlYşirsY, belY düzülüşY qarşı-qarşıya düzülüş deyilir : gicitkan, reyhan, nanY. Bir buğumda üç vY daha artıq yarpaq birlYşYrsY, belY düzülüşY topa düzülüş adlanır : oleandr, elodeya, qatırquyruğu, qaragöz. Tumurcuqlar iki cür olur – vegetativ vY generativ. Vegetativ tumurcuqlardan zoğ inkişaf edir, generativ tumurcuqlardan çiçYk YmYlY gYlir. Generativ tumurcuqlar vegetativ tumurcuqlardan böyük olur. Zoğun tYpY tumurcuğu yerlYşmiş Yn uş hissYsi böyümY nöqtYsi vY ya böyümY konusu adlanır. Bitkinin gövdYsi müxtYlif vYziyyYtlYrdY olur. ♠ Dikduran : ağac vY ot bitkilYri. ♠ SYrilYn : çYmYnşayı, qaytarma. ♠ SürünYn : üçyarpaq yonca, yemiş, xiyar, çiyYlYk. ♠ Dırmaşan : Üzüm, noxud, daş sarmaşığı. ♠ Sarmaşan : lobya, çöl sarmaşığı. ♠ qısa gövdYlilYr : bağayarpağı, bYnövşY, zYncirotu, qarğa gözü. Sarmaşan vY dırmaşan gövdYli bitkilYrY lianlar deyilir : üzüm.
Ø Yer üstü : Ù kökümsov Ù soğanaq Ù gövdY yumruları Ù soğanaqlı yumrular Ø Yer altı : Ù tikan Ù ehtiyat su anbarı (sukkulent) Ù bığcıq
böyümYsini sürYtlYndirir. < Kalium – Bitkinin yeraltı hissYsinin soyuğa davamlığını artırır, FotosintezY tYsir edir. < Fosfor – ÇiçYk açmağı vY meyvY YmYlY gYtirmYyi sürYtlYndirir. Suda pis hYll olur. Tumurcuq xaricdYn tumurcuq pulcuqları ilY YhatY olunmuşdur. GövdYnin hissYlYri : xaricdYn Yn ensiz qat qabıq, qabığın altında Yn bYrk vY enli qat oduncaq, mYrkYzdY isY özYk yerlYşir. Yarpaqlarda YmYlY gYlYn üzvi maddYlYr qabıq qatıilY aşağı enir. ErkYn yazda şirY hYrYkYti o qYdYr güclü olur ki, üzvi maddYlYr oduncaq qatı ilY aşağı enir. Mineral maddYlYr oduncaq qatı ilY yuxarı qalxır. ÖzYk : titrYk qovaqda yaxşı görünür, gYndalaşda özYk yumşaqdır, palıdda, qarağacda isY bYrkdir. GövdY xaricdYn şYffaf, rYngsiz vY nazik dYriciklY örtülmmüşdür. Cavan budaqlarda dYriciyin altında yaşıl rYngli qabıq yerlYşmişdir. ŞYffaf vY zYrif dYricik gövdYnin ancaq körpY hissYsini örtür. Yaş artdıqca dYricik mantarlaşır. Mantar qatının hücüyrYlYri ölüdür. Mantar qatının hücüyrYlYrinY suyu vY havanı özündYn buraxmayan maddY hopmuşdur.Mantar aqtının üzYrindY gövdYnin daxili ilY YlaqYlYnYn xüsusi deşiklYr, qabarcıqlar olur. Bunlar mYrcimYk adlanır. Qabığın yaşıl hüceyrYlYri altında floema yerlYşir, ağımtıl rYnglidir. Burada floema liflYri vY YlYyYoxşar borucuqlar vardır. Floema liflYri gövdYyY elastiklik vY mohkYmlik verir. KYtan, cökY,qarağacda floema liflYri yaxşı inkişaf etmişdir. BelYliklY, qabıq dYricikdYn vY ya mantardan, yaşıl hüceyrYlYr qatından vY floemadan ibarYtdir. Qabığın altında kambi tqatı yerlYşir. Kök vY gövdYni uclardan böyüdYn hüceyrYlYr qrupuna meristema toxuması deyilir. Yarpaq Saplağı olmayan yarpaqlara oturaq yarpaqlar deyilir : kYtan, aqava, Yzvay. Bir çox bitkilYrdY saplaq genYlYrYk gövdYni novça kimi qucaqlayır. Buna qın deyilir : buğda, arpa, qarğıdalı, çovdar, darı. Saplaq üzYrindY yalnız bir yarpaq ayası ayası olarsa, belY yarpaq sadY yarpaq adlanır : fıstıq, vYlYs, dYmirağac, heyva, armud, qovaq, Yzgil, üzüm. SadY yarpaqlar quruluşuna görY xYtvari, lansetvari, yumurtavari, rombvari, ürYkvari, qalxanvari, dairYvi vY s. olur. Öz kiçuk saplağı ilY birlikdY ümumi saplağa birlYşmiş bir neçY yarpaq ayasından ibarYt yarpağa mürYkkYb yarpaq deyilir: LYnkYran akasiyası, qoz, göyrüş, sumaq, lobya, yonca, qızılgül, çiyYlYk. Ayanın kYsilmY dYrinliyi onuun eninin dörddY birindYn dYrin deyilsY. Ona dilimli yarpaq deyilir : ağcaqayın, çinar, yemişan, üzüm. Yarpaq ayasındakı kYsiklYr orta damara vY yarpağın qaidYsinY azca çatmırsa, belY yarpağa bölümlü yarpaq deyilir. Yarpaqda kYsik onun orta damarına vY ya qaidYsinY qYdYr olursa, belY yarpağa yarılmış yarpaq deyilir. MürYkkYb yarpaqlar quruluşuna görY üç cür olur : barmaqvar, LYlYkvari, üçYr. Yarpaq bir nöqtYdYn çıxan bir neçY yarpaqcıqdan ibarYtdirsY, ona Barmaqvari mürYkkYb yarpaq deyilir : at şabalıdı, çYtYnY. MürYkkYb yarpağın yarpaqcıqları bütün saplaq boyu yerlYşmişsY bu cür yarpağa lYlYkvarı mürYkkYb yarpaq deyilir : Safora, ağ akasiya. LYlYkvari mürYkkYb yarpaqlar iki yerY bölünür : cüt lYlYkvari, tYk lYlYkvari. TYk lYlYkvari : qoz, qızılgül, göyrüş, akasiya. Cüt lYlYkvari : noxud, lYrgY. ÜçYr mürYkkYb yarpaqlar : lobya, çiyYlYk, böyürtkan, üçyarpaq yonca. Yaşıl yarpaqların xlaroplastlarında, işığın tYsiri altında karbon qazı vY sudan üzvi maddYlYrin YmYlY gYlmYsi prosesi fotosintez adlanır. Yarpağın şYkildYyişmYlYri ♣ Tikan : zirinc, qaratikan, ağ akasiya, kaktus(lar), qanqal. ♣ Bığcıq : noxud, lYrgY. ♣ Ehtiyat su mYnbYyi : aloya, aqava. ♣ HYşYratla qidalananlar : şehçiçYyi, qovuqlu, milçYktutan, nepentes ♣ Pulcuq : sYrv, ardıc. MeyvYlYr ŞirYli
f GilYmeyvY : pomidor, qarağat, üzüm, feyxoa. f Qabaq meyvYlilYr : yemiş, qarpız, boranı, patisson. f ÇYyirdYkli meyvYlYr : şaftalı, gavalı, Yrik, zeytun, göyYm, albalı, zoğal. f Narınc meyvYlilYr : limon, portağal, naringi. Quru f DYnmeyvY : buğda, qarğıdalı. f PaxlameyvY : akasiya, lobya, noxud, üçyarpaq yoncanın meyvYlYri. f BuynuzmeyvY : xardal, kYlYm, vYzYri, quşYppYyi, ağ turp. f QutucuqmeyvY : pambıq, xaş-xaş, lalY, bYnövşY, tütün. f ToxumcameyvY : günYbaxan, qanqal. BitkilYrin tYsnifatı Bitki HeyvanNöv Növ Cins Cins FYsilY FYsilY Sıra DYstYSinif Sinif ŞöbY Tip AlYm AlYm 
Örtülü toxumlular şöbYsi /\ / \ 2 lYpYlilYr_____________/ \___________ l lYpYlilYr | |
XaççiçYklilYr Taxıllar | |
GülçiçYklilYr ZanbaqçiçYklilYr | |
BadımcançiçYklilYr SüsYnçiçYklilYr | |
MürYkkYbçiçYklilYr NYrgizçiçYklilYr | Paxlalılar (kYpYnYkçiçYklilYr) | mYkömYkçilYr | TYrYçiçYklilYr Latınca adlar. Campanula persicifolia – şaftalıyarpaq zYngçiçYyi. Campanula latifolia – enliyarpaq zYngçiçYyi. Conis familiaris – ev iti. Homo sapiens – ağıllı insan. Ribes rubrum – qırmızı qarağat. Ribes neqrum – qara qarağat. Asporoqus vertiullatus – topayarpaq qulamça. Asporoqus breslerious – bresler qulamça. Asporoqus atfinolis – dYrman qulamça. FYsilYnin adıÇiçYk formuluÇiçYk qrupuMeyvYlYrinin formasıYabanı növlYriMYdYni növlYriXaççiçYklilYr (kYlYmçiçYklilYr)K4L4E4+2D1SadY salxımBuynuzYabanı turp, quşYppYyi,yarğanotu, quduzotu, vYzYrYk, çöl xardalıDYrman şürYvYni, kYlYm, ağ turp, qırmızı turp, vYzYriGülçiçYklilYrK5L5ExDy (x>y)Qalxan, sadY çYtir, sadY salxımÇYyirdYkli fındıqça, tumlu, hamaş (toplum)Qaytarma, şirpYncYsi, meşY çiyYlYyi, böyürtkYn, yemişan, itburnu,topulqaAlma, gavalı, Yrik, alça, moruq, qızılgülPaxlalılar(kYpYnYk çiçYklilYr)K5L5E9+1D1SadY salxım, başcıqPaxla Üçyarpaq yonca, qara yonca, ağ akasiya, acı paxlaNoxud, lobya, yerfındığı, soya, mYrciBaımcançiçYklilYrK5L5E5D1TYk-TYk, sadY salxımGilYmeyvYqutucuqQara quş üzümü, bat-bat, xanımotu dYlibYng, tYnbYkitirli tütün, pomidor, badımcan bibYr, kartof
2-çiçYk pulcuğu 2-çiçYk pYrdYsiMürYkkYb sünbül, süpürgY, qıçaDYnmeyvYÇobantoppuzu, sudanotu, qamış çayır, bambukBuğda, arpa, çYltik, darı, qarğıdalı, çovdar, şYkYr qamışZanbaqkimilYr,
FYsilYnin adıCYmi neçY novü varAzYrbaycanda neçY növü varXaççiçYklilYr3 minY qYdYr205 – dYn artıqGülçiçYklilYr3 mindYn çox150 – dYn çoxPaxlalılar12 mindY çox400 – dYn çoxBadımcançiçYklilYr3 minY qYdYr19 MürYkkYbçiçYklilYr25 minY qYdYr450Üzüm600---mYkömYkcilYr900---Taxıllar8 mindYn artıq---ZanbaqkimilYr3 mindYn çox47SüsYnkimilYr200 - Y qYdYr26NYrgizkimilYr01 BirlYpYlilYr sinfi. Taxıllar. Kökümsov gövdYlYrindYn, yerüstü gövdYnin dib hissYsindYn çoxlu YlavY gövdYlYr YmYlY gYlir. Bu bitkinin kollanması adlanır. HYr buğuma qın vasitYsi ilY bir yarpaq birlYşir. Taxılların gövdYsi hYr buğumarasının dibindY yerlYşmiş hüceyrYlYrin bölünmYsi nYticYsindY uzununa böyüyür. Bu böyümYyY interkalyar böyümY adlanır. İçYrisi boş olan gövdY külYş adlanır. Çovdarın tYzY cücYrtisindY 4, buğdada isY 3 kökcük olur. Çovdar - 2 inkişaf etmiş 1 inkişaf etmYmiş çiçYk yerlYşir. Buğda - 2-7 çiçYk yerlYşir, Arpa - 1 çiçYk yerlYşir, VYlYmir - 2-3 çiçYk olur. Sudanotunun yerüstü hissYsindYn silos, hind darısının yerüstü hissYsindYn süpürgY hazırlanır. lavY köklYri inkişaf etdiyi yer kollanma düyünü adlanır. YetişmY dövrü 3 mYrhYlYdYn ibarYdir : sütül, mum, tam. BYrk buğdanın tYrkibindY zülal daha çoxdur. Buğdanın toxumları zülal, şYkYr, yağ, “B”, “B1”, “B2”, “PP” vitaminlYri vY başqa maddYlYrlY zYngindir. Qarğıdalının sütül yetişmiş qıça çiçYk qrupundan vY yaşıl gövdYsindYn silos hazırlanır. Qarğıdalı birevli bitkidir. EekYkcikli çiçYklYr gövdYnin tYpYsindY süpürgY çiçYkqrupunda, dişicikli çiçYklYr isY gövdYnin ortasında yerlYşYn qıça çiçYkqrupunda toplanır. HYr dişi çiçYyin ucunda sapvari uzun sütuncuq olur. YOSUNLAR || _____________________||__________________ | | Bir hüceyrYlilYr Çox hüceyrYlilYr --- Xlimidomonada (paltarlı yosun) --- Spirogira --- Plevrokokk --- Lominariya(dYniz kYlYmi) --- Ulva
--- Qırmızı yosun --- Qonur yosun Yosunların 55 mindYn artıq növü vardı. Yosunların Yn qYdim vY Yn sadY quruluşlu forması göy - yaşıl yosunlardır. DigYr yosunlardan fYrqli olaraq onların formalaşmış nüvYsi yoxdur vY sadY bölünmY yolu ilY çoxalır. Yosunlar, YsasYn, su bitkilYridir, lakin quruda yaşayan növlYridY var : plevrokokk, xlorellanın bYzi növlYri vY s. Yosunlar avtotrof bitkilYrdir. Ali bitkilYrdYn fYrqli olaraq onlarda xloroplast yoxdur, lakin tYrkibindY xlorofil olan xromatofor vardır. Xromatofor sözünün mYnası yunanca “rYng daşıyan” demYkdir. Xlorella:- Onun hüceyrYlYri xırda vY kürYşYkillidir. HüceyrYsi xaricdYn qılafla örtülmüşdür. Sitoplazma vY nüvY qlafın daxilindY olur. Sitoplazmanın içYrisindY yaşıl xromatofor yerlYşmişdir. İşıqda hYmin xromatoforda üvi maddYlYr YmYlY gYlir. Xlorella yallnız cinsi yolla çoxalır.(Plevrokok da yalnız cinsi yolla çoxalır). SadY bölünmY yolu ilY çoxalır. Xlmidomonada:- HüceyrYnin ön, daha ensiz tYrYfindY bir cüt qamçı var. Bu qamçıların vasitYsi ilY o, suda cYld hYrYkYt edir. HüceyrY sitoplazmadan, nüvYdYn, qılafdan vY vakouldan ibarYtdir.Onun hYmçinin qırmızı rYngli “gözcüyü” - işığa hYssas cisimciyi vardır.HüceyrYnin daxilindY kasaşYkilli xromatofor yerlYşir, onun daxilindY xlorofil maddYsi vardır. Xlomidomonada işıqda müstYqil qidalanır. Xlomidomonada hYm cinsi, hYmdY qeyri-cinsi yolla çoxalır. Qeyri-cinsi yolla çoxalarkYn xlomidomonada YvvYlcY bir yerdY dayanır, qamçılarını itirir. Sonra hüceyrYnin daxili möhdYvillsatı iki bYrabYr hissYyY bölünür vY bu hissYlYrin dY hYr biri iki bYrabYr hissYyY bölünür. NYticYdY dörd müstYqil hüceyrY YmYlY gYlir. Onların hYr birinin sitoplazması, nüvYsi vY xromotoforu olur. HüceyrYlYr qılafla örtülür. Sonra ana hüceyrYnin ümumi qlafı yirtılır vY hYr hüceyrY müstYqil yaşayır. HüceyrYdY belY bölünmY yolu ilY gedYn çoxalma qeyri-cinsi vY ya cinsiyyYtsiz çoxalma adlanır. lverişsiz şYraitY düşYrsY cinsi yolla çoxalır. Bu zaman qametlYr - cinsi hüceyrYlYr YmYlY gYlir. Sonra an hüceyrYnin qılafı dağılır vY qametlYr suya tökülYrYk bir biri ilY cüt-cüt birlYşir. Bu zaman onların daxili möhtYviyyatı qarışır. İki hüceyrYdYn ziqot adlanan bir hüceyrY YmYlY gYlir. Bundan sonra onun üzYri qalın qılafla örtülür. BelY vYziyyYtdY onlar Ylverişsiz şYraitdY uzun müddYt qala bilir. BelY sakitlik dövründYn sonra rütubYtli vY isti havalarda ziqot bölünür vY dörd hüceyrY - cavan xlomidomonadalar YmYlY gYlir. BelY şoxalma cinsi yolla çoxalmadır. Ulotriks:- Budaqlanmayan sapşYkilli çoxhüceyrYli yosundur. Ulotriks sapının ucundakı rYngsiz, uzun hüceyrY vasitYsi ilY Yşyalara yapışır. Ulotriks sapını tYşkil edYn hüceyrYlYr qısa, qalın qılaflı, bir nüvYli - dir, xromatoforu qapanmayan halqaya oxşayır. Qeyri-cinsi vY cinsi yolla çoxalır. Qeyri cinsi çoxalma zamanı ulotriksin vegetativ hüceyrYlYrinin möhtYviyyatı bölünYrYk zoosporlar YmYlY gYtirir. Bunların hYrYsi 4 qamçılıdır. Zoosporların miqdarı cüt olur. HYmin zoosporlar bir müddYt suda üzYndYn sonra su altı cisimlYrY yapışır, onlardan yeni ulotriks sapları inkişaf edir. lverişsiz şYraitdY ulotriks sapı cinsi yolla çoxalır. Cinsi çoxalma zamanı bYzi hüceyrYlYrdY xırda, hYrYktli qametlYr YmYlY gYlir. Onlar iki qamçılı olur. QametlYr suda üzYrYk cüt-cüt birlYşYrYk ziqotu YmYlY gYtirir. Ziqot bölünrYk 4 hüceyrY - spor YmYlY gYlir. Onların hYr birindYn yeni ulotriks sapı inkişaf edir. Spirogira:- Uzun budaqlanmayan sapşYkilli, uzun, budaqlanmayan yosundur. Başqa sapşYkilli yosunlarla birlYşYrYk çim yığımı YmYlY gYtirir. Spirogira bir cYrgY hüceyrYdYn ibarYt uzun sapşYkilli, pambığa-oxşar topalar YmYlY gYtirir. HüceyrYlYri iri silindrşYkillidir, qılafı xaricdYn selikli madda ilY YhatY olunmuşdur. Spirogiranın hüceyrYlYri birnüvYlidir. Sitoplazma qılafın divarına çYkilmişdir. HüceyrYnin ortasında şirY ilY dolu vakoul olur. Xromatofor lentşYkillidir, nüvY girdYdir, HüceyrYnin mYrkYzindY sitoplazma tellYrindYn asılmış vYziyyYtdYdir, ona görYdY ulduzabYnzYr şYkildY görünür. Sapın uzunluğu 8 - 10 sm dir. Spirogiranın çoxalması : vvYlcY yanaşı olan 2 spirogira sapı ümumi seliklY örtülmüşdür. Sonra qarşı qarşıya yerlYşmiş hüceyrYlYrdYn çıxıntılar uzanır. Bu çıxıntılar bir - birilYri ilY qovuşduqda, aralarındakı arakYsmY Yriyib kanal YmYlY gYlir. HYmin kanalla bir hüceyrYnin möhtYviyyatı axıb ikinci hüceyrYnin möhtYviyyatı ilY qarışır. Bu prosesY, yYni iki hüceyrY möhtYviyyatının bir - biri ilY qarışmasına konyuqasiya deyilir. Sonra hYr ziqot bölünYrYk ondan yeni spirogira sapı inkişaf edir. Spirogira vegetativ üsulla da çoxalır. Onun sapı qırıldıqda hYr hissYdYn yeni spirogira inkişaf edir.
Mamırların 25 mindYn artıq növü vardır. Mamırlar avtotrof orqanizmlYrdir. Onlarda xloroplast yaxşı inkişaf etmişdir. Hündürlüyü 20 - 30 sm-dan çox olmur, kök sistemi yoxdur, onu gövdYnin aşağı hissYsindYn çıxan nazik sapşYkilli rizoidlYr1 YvYz edir.Yaşıl quşmamırında bYzi toxumalar, dikduran yarpaqlı gövdY vY rizoidlYr vardır. Mamırlar Yn çox rütubYtli yerlYrdY yayılmışdır. Mamırlar rütubYt sevYn bitkilYrdir. Mamırın gövdYsi dik qalxır, budaqlanmır, üzYrindY sıx yerlYşYn vY ucu şiş yaşıl yarpaqlar olur. GövdYsinin dibindYn YmYlY gYlYn nazik sapşYkilli rizoidlYr bitkini torpağa bYrkidib, gövdYni dik saxlayır, torpaqdan suyu vY suda hYll olmuş mineral maddYlYri sorub gövdYyY ötürür. Yaşıl quşmamırı öz çYkisindYn 4 dYfY çox su uda bilir. Yaşıl quşmamırının yarpaqları xlorofil maddYsi ilY zYngindir. Xloroplastlarda fotosintez prosesi gedir. Yaşıl quşmamırı birevli bitkidir. Onun yayıldığı yerdY hYm erkYk, hYm dY dişi fYrd olur. Mamırın bYzi gövdYciklYrinin tYpYsi qırmızımtıl qonur rYngdY olur. Burada yarpaqlar sıx vY iri olur. Onun üzYrindY spermatazoidlYr2 YmYlY gYlir. SpermatozoidlYr bitkinin tYpYsindYki uzunsov kisYciklYrdY inkişaf edir. Dişi bitkilYrin başcıqları daha iridir. Onlar uzun boğazcıq üzYrindY yerlYşir vY kolba formasındadır. Yaşıl quşmamırının dişi vY erkYk fYrdlYri yanaşı bitir. Yağış yağdıqda, erkYk qametlYr yerlYşYn kisYciklYrY toxunan damcılar sışrayaraq erkYk qametlYrlY birlikdY yumurtahücey- rYnin üzYrinY düşür, mayalanma gedir vY ziqot yaranır. Yaşıl quşmamırı quruda yaşayan bitki olmasına baxmayaraq mayalanma su vasitYsi ilY gedir. Yay dövrundY dişi bitkinin üzYrindY maya- lanmış ziqotun bölünmYsindYn YmYlY gYlYn sporlarla dolu qutucuq inkişaf edir. Qutucuq uzun ayaqcığın üzYrindY yerlYşir. Qutucuğun ucu dilimli qapaqcıqla örtülü olur. İkinci yayda qutucuğun üzYrindYki sporlar yetişir. Bu zaman qutucuğu örtYn qapaqcıq düşür. Yetişmiş sporlar qutucuqdan tökülür vY külYk vasitYsi ilY hYr tYrYfY yayılır. lverişli şYraitY düşYn spor cücYrir vY ondan nazik yaşıl sap YmYlY gYlir. Bu protonema adlanır. vvYlcY protonema quruluşuna görY yaşıl yosunlara oxşayır. Sonra protonema böyüyür vY şaxYlYnir. Onun üzYrindY tumurcuq YmYlY gYlir. Bu tumurcuqdan yarpaqlı gövdYsi olan mamırlar inkişaf edir. BelYliklY, mamırlarda cinsi3 nYsillY qeyri cinsi4 nYsil növbYlYşir. Sfaqnum(torf) mamırı. Sfaqnum torf mamırıdır. Onu ağ mamır da adlandırırlar. Torf mamırının gövdYsi uzun zYif vY çox budaqlıdır. DövdYnin üzYri çoxlu xırda pulcuqşYkilli yarpaqlarla örtülüdür. Xırda budaqcıqlar gövdYnin yuxarı hissYsindY başcıq şYklindY toplanmış olur. Uzun budaqlar isY aşağı sallanır. Sfaqnum mamırında rizoid olmur. Su vY suda hYll omuş maddYlYr sfaqnum mamırının daxilinY gövdY vY yarpaqlarda olan açıq hüceyrYlYr vasitYsilY daxil olur. Sfaqnum mamırının yarpaq vY gövdYlYrindY İki cür hüceyrY vardır. Onlardan biri xlorofillY zYngin olan, canlı hüceyrYlYrdir. Fotosintez prosesindY hYmin hüceyrYlYrdY bitki üçün su vY karbon qazından lazım olan üzvi maddYlYr YmYlY gYlir. İkinci qrup hüceyrYlYr içYrisi boş, şYffaf vY deşikli hüceyrYlYrdir. Bu hüceyrYlYr ölüdür, bitkidY su anbarı vYzifYsini yerinY yetirir. BelY hüceyrYlYr bitkinin gövdYsi boyu da yerlYşmişdir. Bu hüceyrYlYr vasitYsi ilY sfaqnum mamırı suyu süngYr kimi çYkib özundY saxlayır. Sfaqnum mamırı özü çYkisindYn 25 dYfY çox su uda bilir. Sfaqnum avtotrof bitkidir. Sfaqnum mamırı gövdYnin uc hissYsi ilY böyüyür. Yay vaxtı hYr gövdYdY qutucuqlar YmYlY gYlir. Bu qutucuqlarda sporlar yetişir. Safqnum mamırıda sporlarla çoxalır. Safqnum mamırının yuxarı hissYsindYn böyüdükcY aşağı hissYsindYn mYhv olur. HYr il tYqribYn 3 sm böyüyür vY böyüdükcY aşağı hissYsi tYdricYn mYhv olur. (uzunluğu dYyişmir). Mamırların vY başqa bataqlıq bitkilYrinin mYhv olmuş gövdY hissYlYri bataqlıqda suyun içinY tökülür, qat-qat yığılır vY oksigen az olan mühitdY tam çürümür. Bir neçY vaxtdan sonra bataqlıqda yarımçürüntülü halda çoxlu miqdarda torf mamırları vY başqa bataqlıq bitkilYrinin mYhv olmuş gövdYlYrinin hissYlYri toplanmış olur.BelYliklY mamırların mYhv olmuş hissYlYri başqa bataqlıq bitkilrinin qalıqları ilY birlikdY torfa çevrilir. Sfaqnumun tYrkibindY dizinfeksiyaedici maddYsi vardır. AzYrbaycanda torf çox az sahYdY - GYdYbYy rayonunun YrazisindY vardır. Torf qiymYtli yanacaq növüdür vY kYnd tYsYrrüfatında gübrY kimi istifadY olunur. Torf rütubYti özündY yaxşı saxlayır. Torfdan ağac spirti, karbol turşusu, plastik kütlY, qatran vY s hazırlanır.
Ali sporlu bitkilYrdir. 11.500 dYn çox növü vardır. Onlar kökümsov gövdYyY malikdirlYr. ÇiçYkli bitkilYr kimi onlardada kök, gövdY vY yarpaq vardır. ÇiçYklYri isY yoxdur. Bunların hYr üçü dY avtotrofdur. Yarpaqlarında xlorofil çoxdur. QıjıkimilYr. n çox rütubYtli, kölgYli meşYlYrdY, dYrYlYrdY, bYzYn açıq yerlYrdY bitir. Tropik meşYlYrdY daha çoxdur. n geniş yayılanı erkYk qıjıdır. ErkYk qıjının gövdYsi torpağın üst sYthinY yaxın yerlYşir, ondan torpağa çoxlu YlavY köklYr keçYrYk bitkini su vY mineral maddYlYrlY tYmin edir. Kökümsov gövdYnin tYpYsindYki böyümY hissYsindYn hYr il yazda qıjının yarpaqları inkişaf edir. YenicY torpağın altından çıxmış cavan yarpaqlar ibliz çanağı kimi qıvrılmış olur. Qıjının yarpaqları ucdan böyüyür. Tam inkişaf etmiş yarpaqları iri, ikiqat lYlYkvaridir. ErkYk qıjı çoxillik bitkidir, lakin yarpaqları hYr il payızda quruyur. Yazda yeni yarpaqlar inkişaf edir. Qışı kökümsov gövdYsi ilY torpağın altında keçirir. Yayın ortalarında yarpaqların alt sYthindY qonur rYngli qabarcıqlar YmYlY gYlir. HYmin qabarcıqların altında sporangilYr yerlYşir. SporangilYrin içYrisindY sporlar olur. Sporlar yetişdikdYn sonra külYk vasitYsi ilY yayılır. ıverişli şYraitY düşYn spor cücYrir vY çox kiçik (2.1 mm), incY ürYkşYkilli yaşYl lövhYcil YmYlY gYlir. Bu qıjının ilk cücYrtisi - protaldır. CücYrtinin alt hissYsindY rizoidlYr YmYlY gYlir ki, bunların vasitYsi ilY cavan bitki torpağa bYrkidilir. Protal ikicinslidir. Onun torpağa sıxılmış alt ucunda cinsi çoxalma orqanı olan anteridi5 vY arxeqoni6 YmYlY gYlir. AnterididY spermatazoidlYr7, arxeqonidY isY yumurtahüceyrY8 yetişir. Protalın torpağa sıxılmış hissYsindY yağış vY ya şeh suyu ilY spermatazoidlYr qamçıları vasitYsilY yumurtahüceyrYyY tYrYf üzür. Onlardan biri yumurta hüceyrY ilY birlYşib onu mayalandırır. DemYli, qıjılarda mayalanma su mühitindY gedir. Mayalanmış yumurtahüceyrYdYn - ziqotdan rüşeym inkişaf edir, böyüyYrYk üzYrindY kök vY yarpaq olan kiçik qıjıya çevrilir, protal isY tYdricYn mYhv olur. BelYliklY mamırlardan fYrqli olaraq qıjılarda qeyri-cinsi9 çoxalma ilY cinsi10 çoxalma növbYlYşir. Burada erkYk qıjı qeyri-cinsi11 nYsildir, protal isY cinsi12 nYsildir.
QıjıkimilYrin nYsli kYsilmiş qYdim quruda yaşayan psilofitlYrdYn törYmişdir. Bakteriyalar Xlorofili olan bitkilYr avtotrof qidalanır, yYni qeyri üzvi maddYlYrdYn üzvi maddYlYr yaradır. Onlara yosunlar, mamırlar, qıjılar, çılpaqtoxumlular, örtülütoxumlular daxildir. Bahteriyalar isY yaşamaları üçün lazım olan üzvi maddYlYri, qeyri – üzvi maddYlYrdYn hazırlaya bilmir, hazır üzvi maddYlYrlY qidalanır, yYni heterotrof qidalanan canlılardır. Bakteriyalar adi gözlY görünmYyYn çox kiçik canlılardır. ÖlçülYri 0.1- 10mkm olur. Onları yalnız mikroskopla 500-1000 dYfY böyütmYklY görmYk mümkündür. Yer üzYrindY elY bir yer yoxdur ki, orada bakteriya olmasın. Torpaqda daha çox bakteriya vardır. 1 qram torpaqda 100 milyonlarla bakteriya var. Havası dYyişdirilmiş otaqda havası dYyişdirilmYmiş otaqdan 13 dYfa az bakteriya olur. Bakteriyalar,adYtYn, rYngsiz olur. Bakteriyaların 2, 4, bYzYndY daha çox qamçısı olur. BYzilYri qamçısızdır. Bakteriyalar müxtYlif formada olur. KürYşYkilli bakteriyalar – kokklar, çöpşYkilli bakteriyalar – batsillYr, vergülşYkilli bakteriyalar – vibrionlar, spiral formada olanlar – spirillalar vY s. adlanır. Bakteriyalar çox sadY quruluşludur. Onlar qılaf vY sitoplazmadan ibarYtdir. Bakteriyalaların hamısı bir hüceyrYlidir. Onların tam formalaşmış nüvYsi yoxdur. NüvY maddYsi sitoplazmanın içYrisindY sYpYlYnmişdir. ElY bakteriyalar vardır ki, qeyri – üzvi maddYdYn, üzvi maddY yarada bilir. Bunlara yaşıl vY purpur (qırmızı) bakteriyaları misal göstYrmYk olar. Çürüdücü bakteriyalar orqanizmin çürümüş qalıqları ilY qidalanır. Bunlar saprofit bakteriyalardır. XYstYliktörYdYn bakteriyalar isY canlı orqanizmlYrin üzvi maddYlYri ilY qidalanır. Bu cür bakteriyalar parazit bakteriyalar parazit bakteriyalar adlanır. Bakteriyalar Ylverişsiz şYraitY düşdükdY xaricdYn qalın bir qat YmYlY gYlir . o qat spor adlanır. Bu zaman bakteriyalar hYrYkYtsiz qalır, qidalanmır. Bu da bakteriyanın spora çevrilmYsi hadisYsi adlanır. Bakteriyaların sporu qıjıkimilYrdYn fYrqlYnir. QıjıkimilYrin sporu çoxalmaya, bakteriyaların sporu isY onu Ylverişsiz şYraitdYn qoruyur. Bakteriyalar sadY bölünmY yolu ilY çoxalır. lverişli şYraitdY bakteriyalar maksimum 20, minuimum 30 dYqiqYdYn bir bölünür. lverişli şYrait olarsa bir bakteriyadan 72 nYsil YmYlY gYlY bilYr. Bunların birlikdY çYkisi 4 tondan çox olar. Bakteriyaların çoxalması üçün su, qida maddYlYri vY istilik lazımdır. Bakteriyalar soyuqda çoxala bilmir. Paxlalı bitkilYrin köklYrindY yumrucuq bakteriyaları olur. Onlar havadakı azotu mYnimsYyYrYk torpağı azotlu maddYlYrlY zYngin edir. Oksigenli mühitdY yaşayan bakteriyalar aerob, oksigensiz mühitdY yaşayanlar isY anaerob bakteriyalar adlanır. Bakteriyalar / \ ___________________________/ \___________________________ | | Heterotrof avtotrof / \ / \ _______/ \_______ ________/ \_________ | | | | Saprofit Parazit fotosintezedici xemosintezedici / | | | / | \ / | | | / | \ ÇürümY b. Torpaq b. XYstYliktörYdYn b. Göy-yaşıl, yaşıl vY azot b. | dYmir b. Qırmızı(purpur) b. Kükürd b.
GöbYlYklYrin tYxminYn 100 minY qYdYr növü mYlumdur. Onların bYzilYri birhüceyrYli, YksYriyyYti isY çoxhüceyrYlidir. GöbYlYklYrin torpaq altı hissYsi hYr tYrYfY şaxYlYnYn vY uclardan böyüyYrYk torpağın içYrisindY tor şYklindY yayılan mitseli adlanan ağ rYngli tellYrdYn ibarYtdir. Papaqlı göbYlYyin yerüstü hissYsi mitseli tellYrinin üzYrindY yerlYşir vY meyvY cismi adlanır. MeyvY cismi papaq vY kötükcükdYn ibarYtdir. Ona görY dY bu göbYlYklYrY papaqlı göbYlYklYr deyilir. Bitki kökü ilY göbYlYk mitselilYrinin simbioz YmYlY gYtirmYsi mikoriza adlanır. Mikorizalar zamanı göbYlYk mitseli ilY ağac kökü birlYşir. GğbYlYk ağaca su vY mineral maddYlY verir. Ağac isY göbYlYyY lazım olan üzvi maddYlYr verir (mYs.qlükoza). Simbioz yaşama hYm ağac, hYm dY göbYlYk üçün Ylverişlidir. Mikorizolar: qırmızı göbYlYk – ağcaqovaq, tozağacı göbYlYyi – tozağacı, yağlı göbYlYk – şam ağacı, sarımtıl gögYlYk – küknar. GöbYlYklYrin papaqcığının altı iki cür olur: lövhYşYkilli – şampinyon, kötük göbYlYyi, yalançı tülküqulağı göbYlYyi, Ysl tülküqulağı göbYlYyi, boruşYkilli – yağlı göbYlYk, ağ göbYlYk, öd göbYlYyi. GöbYlYklYr iki yolla çoxalır : cinsi yolla – sporlarla, qeyri cinsi yolla – mitselilYrlY(veghetativ üsul). GöbYlYklYrdY bitkilYr vY bakteriyalarda olduğu kimi xarici hüceyrY qılafı qalındır. Buna görY dY maddYlYr hüceyrYyY pinositoz (pino-içmYk, sitoz-hüceyrY) yolu ilY daxil ola bilYr. Bütün göbYlYklYr heterotrofdur, yYni heç bir göbYlYk növündY xlorofil yoxdur. Heterotrof olduqlarına görY 2 cür olurlar : saprofit vY parazit.
/ \
__________________________________/ \________________________________ | |
Kiçik(mikroskopik) Böyük(makroskopik) meyvY YmYlY gYtirmYyYn meyvY YmYlY gYtirYn ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- mukor (ağ kif), maya göbYlYyi,pensil (göyümtül kif) | Yzvay, yalançı Yzvay, Ysl Yzvay, | tülküqulağı, hYqiqi tülküqulağı, yalançı tülkü- | qulağı, şampinyon, tozağacı göbYlYyi, toz göbYlYyi, | sarı göbYlYk, qırmızı göbYlYk , yağlı göbYlYk. Mukor. ÇörYk , çürümüş meyvYlYr, peyin, isti vY rütubYtli yerlYrdY qalanda üzYri ağ kiflY örtülür. Bu kif göbYlYyidir. HYmin göbYlYk ağ kif göbYlYyi yaxud mukor adlanır. Mukorun mitselisinin torşYkilli hYr tYrYfY şaxYlYnYn şYffaf tellYri birhüceyrYdYn ibarYtdir. HüceyrY çoxnüvYlidir, lakin arakYsmYlYri yoxdur. Ağ kif göbYlYyi mitselisinin bYzi şaxYlYri yuxarıya doğru dik qalxır. HYmin dik qalxan şaxYlYrin uclarında papaqlı göbYlYklYrin meyvY cisimlYrinY oxşar başcıqlar YmYlY gYlir. Bu başcıqlar sporangi adlanır. Onların içYrisindY sporlar YmYlY gYlir. Sporlar yetişYndY başcığın rYngi tündlYşir vY partlayır, onun içYrisindYn sporlar tökülür. HYmin sporlar külYk vasitYsi ilY Ytrafa yayılır. Ylverişli şYraitdY - isti, rütubYtli yerlYrdY çürümYkdY olan meyvY, tYrYvYz, peyin vY çorYk üzYrinY düşmüş mukor sporları cücYrir vY yeni kif göbYlYri mitselini YmYlY gYtirir. BelYliklY mukor göbYlYyi qeyri cinsi yolla – sporlarla şoxalır. Ağ kif göbYlYyindY cinsi çoxalma da müşahidY olunur. Cinsi çoxalma mitselinin iki qonşu, qısa arakYsmY ilY ayrılan şaxYsi bir birinY yaxınlaşır. Sonra onların arasındakı qılaf pYrdYsi Yriyir vY şaxYlYrin daxilindY olan mühtYviyyat çoxlu növlYrlY birlikdY qarışır. Sonra qalın qatla örtülYn zoospora şevrilir. Uzun müddYt sükunYt dövrünü keçirdikdYn sonra cücYrYrYk yeni kif göbYlYyi mitselisini YmYlY gYtirir. Ağ kif göbYlYyi saprofit orqanizmdir. Papaqlı göbYlYklYrdYki kimi xlorofili olmur. Hazır uzvi maddYlYrlY qidalanır. Penisil. Pensil mitselisi ağ kif göbYlYyindYn fYrqli olaraq çoxhüceyrYlidir. Onun mitselisi arakYsmYlYrlY hüceyrYlYrY ayrılmışdır. Penisil göbYlYyindYn penisil adlana dYrman hazırlanır. HYmin dYrman kök bakteriyalarının törYtdiyi xYstYliklYrY qarşı çox tYsirlidir. Penisil göbYlYyindYn alınan dYrman müxtYlif irinli xYstYliklYr ağ ciyYr iltihabı , boğaz ağrısı vY başqa xYstYliklYrin, yaraların müalicYsindY istifadY olunur. Buna görY dY penisil göbYlYyi labaratoriyalarda yetişdirilir. Penisil göbYlYyi sporlarla çoxalır. Ağ kif göbYlYyi birhüceyrYli vY çoxnüvYli olduğu halda, penisil göbYlYyi çoxhüceyrYli vY bir nüvYlidir, lakin hYr bir hüceyrYsi birnüvYlidir. Maya göbYlYyi. Bu göbYlYklYr şYkYr olan mühitdY yayılmışdır. TYbiyYtdY onlara ağac gövdYlYrinin zYdYlYnmiş yerlYrindY, çiçYklYrin nektarlarında şirin meyvYlYrin üzYrindY rast gYlmYk olar. Maya göbYlYyi bir nüvYli, ovalşYkilli hüceyrYdYn tYşkil olunmuşdur. ŞYkYrli qida mühitindY maya göbYlYyi tumurcuqlanma yolu ilY çoxalır. Bu zaman ana hüceyrY üzYrindY qabarcıqlar (tumurcuqlar) YmYlY gYlir. Sonra onlar böyüyür vY ana hüceyrYdYn ayrılır. Tumurcuqlanma yolu ilY sYrbYst çoxalır. BYzYn ana hüceyrYnin üzYrindY ondan ayrılmadan tumurcuq,onunda üzYrindY ikinci tumurcuq YmYlY gYlir vY s. belYliklY, tumurcuqlanan hüceyrYlYrdYn ibarYt şaxYli zYncir YmYlY gYlir. Maya göbYlYyindYn yeyinti sYnayesindY çörYk, pivY vY bir sıra başqa qida mYhsullarının istehsalında geniş istifadY olunur. Mukorda sporangilYr başcıqlarda toplanır, penisildY sporangilYr salxımlarda toplanır. Mukor çox şaxYlYnYn , pensil az şaxYlYnYndir. ŞibyYlYr Mülayim vY soyuq iqlim qurşaqlarında şibyYlYr daha geniş yayılmışdır. ŞibyYlYr +60 dYrYcYdYn -50 dYrYcYolan yerlYrdY yaşaya bilir. ŞibyYlYr formasına görY müxtYlif olur: qazmaq(qabıq), yarpaq, kol. Qazmaq şYkilli şibyYlYr daşların, qayaların üzYrindY yayılaraq orada müxtYlif rYngdY yarpaq şYklindY lövhYciklYr YmYlY gYtirir.Onları zYdYlYmYdYn daşın üzYrindYn qoparmaq olmur. Bunlardan qızılı sarı rYngli divar şibyYsini (krantoriyanı) misal göstYrmYk olar. Divar şibyYsi ağacların qabığı üzYrindY qazmaq şYklindY olur. ŞibyYlYrin bYzilYri kiçik kol şYklindYdir. KöhnY ağacların budaqlarından sallanan saqqala bYnzYr şibyYni tundrada geniş talalar tYşkil edYn maral şibyYsini, “İslandiya mamırını”(setraliya) , kladoniya vY digYrlYrini misal göstYrmYk olan. ŞibyYnin tallomu birhüceyrYli, yaxud çox hüceyrYli yaşıl vY ya göy yaşıl yosunlardan tYşkiln olunmuşdur. DemYli, şibyYlYr simbioz hYyat keçirmYyY uyğunlaşmış göbYlYk vY yosunlardan ibarYtdir. GöbYlYk su vY mineral maddYlYrlY yosunu tYmin edir. Yosun hüceyrYlYrindY fotosintes prosesi zamanı üzvi maddYlYr YmYlY gYlir vY o üzvi maddYlYr göbYlYk qidalanır. Ona görY dY şibyYlYr miksotrof orqanizm hesab olunur. BelYliklY, iki müxtYlif orqanizmin simbioz yaşayışı tYmin olunur. ŞibyYnin tallomu = göbYlYk mitselisi + yosunların tallomu. ŞibyYdY kök, gövdY, yarpaq vY çiçYk olmur. İşıq olmadıqda yosun hüceyrYlYrindY üzvi maddYlYr YmYlY gYlmir vY şibyYlYr mYhv olur. ŞibyYlYr adYtYn, tallomun hissYciklYri ilY çoxalır. ŞibyYlYrin daxilindYki göbYlYk sporlarla, yosun hüceyrYsi ilY bölünmY yolu ilY çoxalmağa qabildir. Bunlardan YlavY şibyYnin tallomu daxilindY xüsusi hüceyrY qrupları YmYlY gYlir. Onlar çoxalıb böyüdükdY aşağıdan talloma tYzyiq artır. NYticYdY tallaom yırtılır. Bu zaman hüceyrY qrupları külYk vY su vasitYsi ilY Ytrafa yayılır. Hazırda 26 minY qYdYr şibyY növü mYlumdur. O cümlYdYn, AzYrbaycanda 700- Y qYdYr şibyY növü mYlumdur. ŞibyYlYrin xalq tYsYrrüfatında YhYmiyyYti çoxdur. Maral mamırı adlanan şibyYnin maralçılıq tYsYrrüfatının inkişafında mühüm YhYmiyyYti vardır. Şimalda – tundra zonasında bu şibyY maralların Ysas yemini tYşkil edir. İslandiya yamırı adlanan şibyY yeyilir. BYzi ölkYlYrdY onu una qatırlar. HYmin şibyYdYn tYbabYtdY mYdY - bağırsaq vY nYfYs yolları xYstYliklYrinin müalicYsindY istifadY olunur. BYzi şibyY növlYrindYn boyalar alınır. Lakmus şibyYsindYn kimya sYnayesindY geniş istifadY olunan lakmus istessal olunur. Canlı qruplarQuruluşu Çoxalması BakteriyalarBirhüceyrYli, xlorofilsiz, nüvYsiz.SadY bölünmYklYKif göbYlYyiBir vY ya çox hüceyrYli, göbYlYk tellYri sapşYkillidirSporlarla Maya göbYlYyiKürYşYkilli vY birhüceyrYlidir Tumurcaqlanma ilYPapaqlı göbYlYklYrGöbYlYk tellYri, mevY cismindYn Sporlarla vY mitseli tellYri ilYŞibyYlYr qazmaq(qabıq), yarpaq, kolşYkilliformadadır. tallomu göbYlYk telindYn, birhüceyrYli yosunlardan.Tallom hissYciklYri vY xüsusi hüceyrY qrupları ilY MYnbY: 6 - 7 ci sinif biologiya kitabından götürülmüşdür. Yazını yazdı: Pasha_97 (Paşa Paşayev) Sayt: www.blackcity.ucoz.com 1 -Yalançı köklYr. 2 -ErkYk qametlYr 3 -qametofit 4 -sporofit 5 - erkYk 6 - dişi 7 - erkYk qamet 8 - dişi qamet 9 - cinsiyyYtsiz 10 - cinsiyyYti 12 - qametofit sYhifY
Download 126,52 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish