Mikroorganizmlarga tashqi muhit

Vas. botulinus dan tashqari, Colithyphus gruppasidagi bakterial organizmlar sababli ham Ovqatdan zaharlanish mumkin. Bular patogen formalar bo`lib, bundan tashqari, alohida toksinlar ishlab chiqaradi. Ular odam organizmini zaharlaydi va ko`sish, ich ketish hamda boshqa kasallik alomatlarini hosil qilib, ichaklarga kattik ta`sir etadi. Ko`pgina mikroor­ganizmlar muhitga ajratib chiqaradigan antibiotiklar (penitsillin, streptomitsin va boshqalar) ham mikroorganizmlarga katta ta`sir ko`rsatadi. Penitsillinni 1925 yilda Fle­ming Petri kosachasidagi stafilokokklar kulturasining o`sishini kuzatayotganda topgan. Mazkur kultura chetki infeksiya-yashil mog`or bilan kasallangan bo`lib, bu mog`or idishdagi stafilokokklarning o`sishiga har xil yul bilan tusqinlik qilar edi. Bu mog`or koloniyasi yaqinida stafilokokklar mutlaqo rivojlanmagan. Petri kosachasini kuzatayotganda mog`or agarli muhitga ajratib chiqaradigan qandaydir modda stafilokokklarning o`sishiga halaqit berayotganligini kuzatish mumkin edi. Bu moddani uzoq vaqtgacha sof holda ajratib olish mumkin bo`lmadi. Faqat 1940 yilga kelib, u efirli eritmadan sodaning suvli eritmasiga oson utishi va undan alohida vakuum apparatlarda —40°da kuritish yo`li bilan quruq preparat olinishi aniqlandi. Penitsillinning konsentratsiyasi juda past (1:2000000) bo`lsa ham, u streptokokklarning, stafilokokklarning, pnevmokokklarning, gonokokklarning va gaz gangrenasi bakteriyalarining rivojlanishini to`xtatadi. Hatto eng chidamli stafilo­kokklar mazkur modda million marta suyultirilganda ham rivojlanishdan to`xtaydi. Biroq, penitsillindan ta`sirlanuvchi bakteriyalar bilan birga mazkur modda hech qanday ta`sir qilmaydigan formalar topilgan. Masalan, dizenteriya va korin tifi tayoqchalari va boshqa ko`p grammanfiy bakteriyalar ana shunday bakteriyalarga kiradi.
Deyarli penitsillin bilan bir vaqtda muhitga Vas. brevis tomonidan ajratib chiqariladigan ikkinchi antibiotik mod­da ham topilgan. Bu moda tirotritsin deb ataldi. Biroq, ancha mufassal tekshirishlar mazkur mahsulot eng kamida ikkita komponentdan: gramitsidin va tirotsidindan iborat ekanligini kursatdi. Ikkala komponent ham kristall polipeptidlar (ularning umumiy formulasi C₇₄N₁₀₅O₁₃N₁₅) bo`lib, tanlab ta`sir etish xususiyatiga ega. Bular odam yoki hayvonlarning tirik hujayralariga sezilarli ta`sir etmaydi, lekin juda kam dozada bo`lsa ham, yiring hosil qiluvchi streptokokk va pnevmokokklarni nobud qiladi. Tirotritsinning bu xususiyati, undan meditsinada yaralarni davolash uchuk keng foydalanish imkonini beradi. 1942 yilda G.F.Gauze va M.G.Brajnikova kulturasida gramitsidin S (sovet gramitsidini) deb atalgan antibiotik modda to`plovchi tuproqbakteriyasini ajratib olishga muvaffak buldi. Bu moddaniig bakteritsidlik xususiyatlari ham ancha yuqori bo`ladi. Uning 1 millimetrdagi konsentratsiyasi 0,01 mg bo`lsa, yiring hosil qiluvchi stafilokokklarni, streptokokklarni va pnev­mokokklarni nobud qiladi. Bu moddaning kimyoviy tuzilishi ancha oddiy bo`lib, gidroliz qilinganda 5ta aminokislota: I-ornitin, 1-prolin, 1-valin, 1-leysin va d-fenilalanin hosil bo`ladi.
Tahminan xuddi shu vaqtda Actinomonas antibioticus kulturasidan aktinomitsin ajratib olingan. Bu modda juda murakkab ekanligi ma`lum buldi. Uning kimyoviy tarkibi quyidagi umumiy formula C₄₁Н₅₈O₁₁N₈ bilan ifodalanishi mumkin. Buning ketidan aktinomitsetin, mikromonosporin va nihoyat, streptomitsinlar (Actinomyces griseus kulturasidan) ajratib olindi. Keyingi ikkita antibiotik juda katta qizikish tugdiradi, chunki ular faqat grammusbat emas, balki grammanfiy bakteriya­larga ham tamomila bakteritsidlik bilan ta`sir etadi. Streptomitsin ayniqsa kuchli antibiotik hisoblanadi. U hayvon va odamlarga kam ta`sir etadi, lekin juda ko`p bakteriyalarning, shu jumladan Mycobacterium tuberculosis ning ham rivojlanishini keskin so`saytiradi. Shu narsa qizikki, Actinom. griseus ancha oddiy oziqmuhitida o`sa olishiga karamasdan, go`sht ekstrakti tutuvchi murakkab muhitdagina streptomitsin hosil qiladi. Bu shuni ko`rsatadiki, strepto­mitsin hosil bo`lishi uchun murakkab organik substrat talab kilinadi. Xozirgi vaqtgacha turli nomda tavsiflangan juda ko`p (uch mingdan ortiq) har xil antibiotik moddalar ajratib olinganligi va urganilganligini batafsil tuxtamasdan, aytib utish mumkin. Ular faqat turli xil mikroorganizmlar tomo­nidan hosil kilinishi bilan emas, balki boshqa mikroorganizmlarga tanlab ta`sir etishi bilan ham bir-biridan farq qiladi. Ularning ta`sir etish mexanizmi shunga asoslanganki, ba`zilari bakteriya hujayralarining bulinish jarayonlarini buzadi, boshqalari mikrob hujayralari metabolizmi jarayonlarini o`zgartiradi, vitaminlardan foydalanishga tusqinlik qiladi, ayrim fermentlar bilan rakobatlashadi, nafas olish jarayonlarini buzadi, peroksidlar hosil bo`lishiga, hujayralar lizisi (erib ketishi) ga yordam beradi, sirtning kengayishiga qarshi ta`sir ko`rsatadi va hokazo. Ularning ta`sir etish mexanizmi xozirchalik mukammal yoritilgan emas, shuning uchun ham bu masalani uzil-kesil xal etish qiyin, ayniqsa, antibiotiklarning ta`sir etish doirasi biologik ob`yektlar bilan bog`langan. SHunga ko`ra, bakteriyalar antibiotiklar ta`siriga uchraganda bularda mazkur antibiotiklarga chidamli qiluvchi mexanizm paydo bo`lishi ham mumkin.