Mikrokontrollerdi shólkemlestiriw

Mikrokontrollerdi shólkemlestiriw

JOBA:
Kirisiw

1. Ulıwma bólim
1. 1 Mikrokontrollerdiń klassifikaciyası hám dúzilisi
1. 2 Mikrokontrollerdiń protsessor yadrosınıń dúzilisi
2. Tiykarǵı bólim
2. 1 CISC hám RISC protsessorlari arxitekturası
2. 2 RISC arxitekturası
2. 3 RISC arxitekturalı mikrokontroller
Juwmaq
Ádebiyatlar

Kirisiw
Mikrokontroller (MCU) - bul elektron apparatlardı basqarıw ushın mólsherlengen mikrosxema. Ápiwayı mikrokontroller protsessor hám sırtqı apparatlardıń funktsiyaların birlestiradi hám RAM hám ROMni óz ishine alıwı múmkin. Tiykarınan, bul ápiwayı wazıypalardı orınlawǵa ılayıq bolǵan bir chipli kompyuter. Jeke kompyuterlerde qollanılatuǵın dástúriy protsessorlarda bolǵanı sıyaqlı, stek emes, bálki bir chipdan paydalanıw mikrokontrollerga tiykarlanǵan apparatlardıń kólemin, quwat sarpın hám bahasın sezilerli dárejede azaytadı. Mikrokontrollerlar ornatılǵan sistemalardı qurıw ushın tiykar bolıp, olardı telefonlar, kir juwıw mashinaları hám basqalar sıyaqlı kóplegen zamanagóy apparatlarda tabıw múmkin. " Mikrokontroller" (MC) termini ilgeri isletilingen " bir chipli mikrokompyuter" terminin almastırdı. Bir chipli mikrokompyuter ushın birinshi patent 1971 jılda Texas Instruments kompaniyasınıń injenerleri M. Kochren hám G. Buǵan berilgen. Áyne olar tekǵana mikroprotsessorni, bálki yad, kirgiziw-shıǵarıw úskenelerin de bir chipga jaylastırıwdı usınıs ettiler. Bir chipli mikrokompyuterlarning payda bolıwı menen basqarıw salasında kompyuterdi avtomatlastırıw dáwirdiń baslanıwı baylanıslı. Kórinisinden, bul jaǵday " mikrokontroller" (qadaǵalaw - basqarıw ) terminin anıqladi. 1979 jılda NII TT bir chipli 16 bitli K1801 BE1 kompyuterin islep shıqtı, onıń arxitekturası " Electronics NTs" dep at berildi. 1980 jılda Intel i8048 mikrokontrollerini shıǵardı. Jıldan azmaz waqıt ótkennen, Intel keyingi mikrokontrollerni shıǵaradı : i8051. Jaqsı sırtqı apparatlar kompleksi,

Búgingi kunga kelip, jigirma kompaniya tárepinen islep shıǵarılǵan I8051 ge sáykes keletuǵın mikrokontrollerlarning 200 den artıq modifikatsiyaları hám basqa túrdegi mikrokontrollerlarning kópligi bar. Islep shıǵıwshılar arasında Microchip Technology-den 8-bitli PIC mikrokontrollerlari hám Atmeldan AvR, TI-den on altı bitli MSP430, sonıń menen birge, arxitekturası ARM tárepinen islep shıǵılǵan hám basqa kompaniyalarǵa olardı islep shıǵarıw ushın litsenziyalar, protsessorlar - mikrokontrollerlar ataqlı.
Mikrokontrollerlarni proektlestiriwde bir tárepden ólshem hám ǵárejet, ekinshi tárepden maslasıwshanlıq hám islew ortasında teń salmaqlılıqtı saqlaw kerek. Hár qıylı qosımshalar ushın bul hám basqa parametrlerdiń optimal qatnası júdá parıq etiwi múmkin. Sol sebepli protsessor modulınıń arxitekturası, ornatılǵan yad kólemi hám túri, sırtqı apparatlar kompleksi, korpus túri hám basqalar menen parq etiwshi júdá kóp túrdegi mikrokontrollerlar bar.

• umumiy bólim

1. 1 Mikrokontrollerlarning klassifikaciyası hám dúzilisi
Házirgi waqıtta MKning bir qansha túrleri islep shıǵarılıp atır. Bul apparatlardıń barlıǵın ush tiykarǵı klasqa bolıw múmkin:
• Ornatılǵan qosımshalar ushın 8-bitli MK;
• 16 hám 32 bitli MCU;
• raqamli signal protsessorlari (DSP).
MK shańaraǵınıń eń keń tarqalǵan wákili sanaat, xojalıq hám kompyuter texnikasında keń qollanılatuǵın 8 bitli apparatlar bolıp tabıladı. Olar óz rawajlanıwda salıstırǵanda kem rawajlanǵan sırtqı apparatlarǵa iye bolǵan eń ápiwayı apparatlardan real waqıt rejiminde quramalı basqarıw algoritmların ámelge asırıwdı támiyinleytuǵın zamanagóy kóp funksiyalı kontrollerlerge ótiwdi. 8-bitli mikrokontrollerlarning turmıslıqlıǵınıń sebebi olardıń real ob'ektlerdi basqarıw ushın isletiliwi bolıp tabıladı, bul erda olar tiykarınan logikalıq operatsiyalar ústinlik etetuǵın algoritmlardan paydalanadılar, olardıń qayta islew tezligi ámelde protsessor sıyımlılıqına baylanıslı emes.
Biz sizge soǵan uqsas temada maqala jazıwǵa járdem beremiz

abstrakt

Mikrokontrollerlarning klassifikaciyası hám dúzilisi
250 rubldan.
Jumıstı baqlaw
Mikrokontrollerlarning klassifikaciyası hám dúzilisi
250 rubldan.
kurs jumısı
Mikrokontrollerlarning klassifikaciyası hám dúzilisi
700 rubldan.

Pıtken jumıs yamasa tálim joybarńız boyınsha ekspert máslahátin alın

Bahasın bilip alın
8-bitli MCU-larning barǵan sayın keń tarqalıp barıwına Motorola, Microchip, Intel, Zilog, Atmel hám basqa kóplegen belgili kompaniyalar tárepinen islep shıǵarılǵan ónimler assortimentiniń turaqlı túrde keńeyiwi járdem beredi. Zamanagóy 8-bitli mikrokontrollerlar, qaǵıyda jol menende, bir qatar farqlovchi ayrıqshalıqlarǵa iye. Biz túpkiliklilerin sanap ótemiz:
• modulli shólkem, ol jaǵdayda bir protsessor yadrosı (oraylıq protsessor) tiykarında programma yadınıń kólemi hám túri, maǵlıwmatlar yadı kólemi, periferik modullar kompleksi menen parq etiwshi mikrokontrollerlar ceriyasi (liniyasi) islep shıǵılǵan. hám sinxronizatsiya chastotası ;
• MK dıń jabıq arxitekturasınan paydalanıw, bul MK korpusınıń pinlarida mánziller hám maǵlıwmatlar magistrallarining joq ekenligi menen xarakterlenedi. Sonday etip, MC tolıq maǵlıwmatlardı qayta islew sisteması bolıp, onı parallel mánziller hám maǵlıwmatlar magistrallari járdeminde jańalaw kerek emes;
• turli óndiriwshilerdiń MC-larida islew algoritmlarında kishi ayırmashılıqlarǵa iye bolǵan tipik funktsional periferik modullardan (taymerlar, hádiyseler protsessorlari, izbe-iz interfeys kontrollerleri, analog-cifrlı konvertorlar hám basqalar ) paydalanıw ;
• mikrokontrollerning arnawlı funktsiyaları registrlarini jumısqa túsiriw processinde ornatılatuǵın periferik modullardıń jumıs rejimleri sanın keńeytiw.
Modullı konstruksiya principi menen bir shańaraqtıń barlıq MC-lari bul shańaraqtıń barlıq MC-lari ushın birdey bolǵan protsessor yadrosın hám túrli modellerdiń MC-larini ajıratıp turatuǵın ózgeriwshen funktsional bloktı óz ishine aladı. Protsessor yadrosı tómendegilerdi óz ishine aladı :
• MARKAZIY PROTSESSOR;
• manzil, maǵlıwmatlar hám basqarıw avtobuslarining bir bólegi retinde ishki basqarıwshı avtomagistral (vKM);
• MK sinxronizatsiya sxeması ;
• MK jumıs rejimlerin basqarıw sxeması, sonday-aq kem quwat tutınıwı rejimlerin qollap-quwatlaw, dáslepki jumısqa túsiriw (qayta qayta tiklew) hám basqalar.
Ózgeriwshen funktsional blok hár túrlı túrdegi hám ólshem degi yad modulların, kirisiw / shıǵıw portların, saat generator modulların (G), taymerlarni óz ishine aladı. Salıstırǵanda ápiwayı mikrokontrollerlarda úzilislerdi basqarıw modulı protsessor yadrosınıń bir bólegi bolıp tabıladı. Keyinirek quramalı MKda bul aldıńǵı múmkinshiliklerge iye bólek modul bolıp tabıladı. Ózgeriwshen funktsional blokdıń dúzilisi kernew komparatorlari, analog-cifrlı konvertorlar (ADC) hám basqalar sıyaqlı qosımsha modullardı da óz ishine alıwı múmkin. Hár bir modul vKM protokolın esapqa alǵan halda MCning bir bólegi retinde islewge mólsherlengen. Bul jantasıw bir shańaraq sheńberinde hár qıylı MC strukturaların jaratılıwma múmkinshilik beredi.
1. 2 Mikrokontroller protsessor yadrosınıń dúzilisi
MK protsessor yadrosınıń islewin anıqlaytuǵın tiykarǵı ayrıqshalıqlar tómendegiler bolıp tabıladı:
• oraliq maǵlıwmatlardı saqlaw ushın registrlar kompleksi;
• protsessor kórsetpeler kompleksi;
• xotira maydanındaǵı operandlarni adreslew usılları ;
• jamoani tańlaw hám orınlaw processlerin shólkemlestiriw.
Buyrıqlar sisteması hám operandlarni mánzillew usılları kózqarasınan zamanagóy 8-bitli mikrokontrollerlarning protsessor yadrosı protsessorlarni qurıwdıń eki principinen birin ámelge asıradı :
• CISC - quramalı kórsetpeler kompleksi dep atalatuǵın kompyuterdi ámelge asıratuǵın arxitektura protsessorlari;
• qisqartirilgan kórsetpeler kompleksin ámelge asıratuǵın RISC arxitekturasına iye protsessorlar (Reduced Instruction Set Computer).
CISC protsessorlari aldıńǵı mánzillew múmkinshiliklerine iye bolǵan kórsetpelerdiń úlken kompleksin atqaradı, bul bolsa islep shıǵıwshına kerekli operatsiyanı orınlaw ushın eń sáykes keletuǵın jollamanı tańlaw múmkinshiligin beredi. 8-bitli MCU-larga qollanılǵanda, CISC protsessorida bir báyit, eki báyit hám úsh báyit (kemnen-kem jaǵdaylarda tórt báyit) kórsetpeler formatları bolıwı múmkin. Kórsetpeni orınlaw waqıtı 1 den 12 ciklǵa shekem bolıwı múmkin. CISC arxitekturasına iye MCU'lar qatarına házirde bir qatar óndiriwshiler, Motorola'dan HC05, HC08 hám HC11 shańaraqlarındaǵı MCU'lar hám basqa qatarlar tárepinen qollap -quwatlanatuǵın MCS-51 yadrolı Intel'dan MCU'lar kiredi.
RISC arxitekturasına iye protsessorlarda atqarılatuǵın kórsetpeler kompleksi minimal dárejege túsiriledi. Keyinirek quramalı operatsiyalardı ámelge asırıw ushın siz buyrıqlardı birlestiriwińiz kerek. Bunday halda, barlıq buyrıqlar qattı uzınlıqtaǵı formatqa iye (mısalı, 12, 14 yamasa 16 bıyt), buyrıqtı yaddan alıw jáne onıń atqarılıwı bir sinxronizatsiya siklida (siklda) ámelge asıriladı. RISC protsessorining kórsetpeler kompleksi barlıq protsessor registrlaridan teń paydalanıw múmkinshiligin názerde tutadı. Bul bir qatar operatsiyalar ushın qosımsha maslasıwshanlıqtı támiyinleydi. RISC protsessorli MIClarga Atmel kompaniyasınıń AvR MC, Microchipning PIC16 hám PIC17 MC hám basqalar kiredi.
Bir qarawda, RISC protsessoriga iye MCU'lar birdey ishki magistral saat tezliginde CISC MCU'larga qaraǵanda jaqsılaw islewge ıyelewi kerek. Biraq, ámelde, islew máselesi talay quramalı hám uǵımsız.
Zamanagóy 8-bitli MC-larda buyrıqtı tańlaw hám orınlaw processlerin shólkemlestiriw kózqarasınan, joqarıda aytıp ótilgen eki MPS arxitekturasınan biri qollanıladı : fon Neumann (Princeton) yamasa Garvard.
von Neumann arxitekturasınıń tiykarǵı abzallıǵı MPS dúzilisin ápiwayılastırıw bolıp tabıladı, sebebi tek bir ulıwma yadqa kirisiw múmkin. Bunnan tısqarı, birden-bir estelik maydanınan paydalanıw programma hám maǵlıwmatlar tarawları ortasında resursların demde qayta bólistiriw imkaniyatın berdi, bul bolsa programmalıq támiynat óndiriwshisi kózqarasınan MPSning maslasıwshılıǵın sezilerli dárejede asırdı. Stackni ulıwma yadqa jaylastırıw onıń mazmunına kirisiwdi ańsatlashtirdi. Fon Neyman arxitekturası ulıwma maqsetli kompyuterler, atap aytqanda, jeke kompyuterlerdiń tiykarǵı arxitekturasına aylanǵanı biykarǵa emes.
Garvard arxitekturası 70-jıllardıń aqırıǵa shekem, MC óndiriwshileri avtonom basqarıw sistemaların islep shıǵıwshılarǵa málim artıqmashılıqlardı usınıwın ańlap etgunga shekem derlik qollanilmadi.
Gáp sonda, túrli ob'ektlerdi basqarıw ushın MPS den paydalanıw tájiriybesine kóre, fon Neyman arxitekturasınıń maslasıwshanlıq jáne onıversallik sıyaqlı abzallıqları kópshilik basqarıw algoritmların ámelge asırıw ushın úlken áhmiyetke iye emes. Haqıyqıy qadaǵalaw programmaları analizi sonı kórsetdiki, aralıq nátiyjelerdi saqlaw ushın isletiletuǵın MC maǵlıwmatlar yadınıń kerekli muǵdarı, qaǵıyda jol menende, programma yadınıń kerekli kóleminden kemrek shama tártibi bolıp tabıladı. Bunday sharayatlarda bir mánzil maydanından paydalanıw operandlarni adreslew ushın bıytlar sanın kóbeytiw arqalı buyrıqlar formatın asırıwǵa alıp keldi. Bólek kishi maǵlıwmatlar yadınan paydalanıw buyrıqlar uzınlıǵın kemeytiwge hám maǵlıwmatlar yadında maǵlıwmatlardı qıdırıwdı tezlestiriwge járdem berdi.
Bunnan tısqarı, Garvard arxitekturası parallel operatsiyalardı ámelge asırıw múmkinshiligi sebepli fon Neyman arxitekturasına salıstırǵanda potentsial joqarılaw programmanı orınlaw tezligin támiyinleydi. Keyingi kórsetpeni alıw aldınǵısınıń atqarılıwı menen bir waqıtta júz bolıwı múmkin hám kórsetpe alıp ketilip atırǵanda protsessorni toqtatıwdıń hájeti joq. Operatsiyalardı ámelge asırıwdıń bul usılı birdey muǵdardaǵı cikller ushın hár qıylı kórsetpelerdiń atqarılıwın támiyinlewge múmkinshilik beredi, bul bolsa programmanıń ciklleri hám zárúrli bólimlerin orınlaw waqtın anıqlaw anıqlaw imkaniyatın beredi.
Kóplegen zamanagóy 8-bitli MCU óndiriwshileri Garvard arxitekturasınan paydalanadılar. Biraq, Garvard arxitekturası birpara programmalıq proceduralardı ámelge asırıw ushın etarlicha maslasıwshı emes. Sol sebepli, túrli arxitekturalarǵa tiykarlanǵan mikrokontrollerlarni salıstırıw arnawlı bir programmaǵa salıstırǵanda ámelge asırılıwı kerek.
Házirgi waqıtta fon Neyman hám Garvard arxitekturalarına iye bolǵan SISC hám RISC mikrokontrollerlarining eń kózge kóringen wákilleri i8051 hám AvR mikrokontrollerlari - Atmel mikrokontrollerlari bolıp, olar bir qatar xarakteristikaları boyınsha belgili PIC mikrokontrollerlaridan ózib ketiwdi. Sol sebepli, joqarıdaǵı wákillerdi shólkemlestiriw hám tártipke salıwdı kórip shıǵıń.
2. Arnawlı bólim
2. 1 CISC hám RISC protsessorlari arxitekturası
Búgingi kúnde kompyuter sanaatı tárepinen qollanılatuǵın eki tiykarǵı kórsetpeler kompleksi arxitekturası CISC hám RISC arxitekturası bolıp tabıladı. CISC arxitekturasınıń tiykarlawshisi - tolıq kórsetpeler kompleksine iye arxitektura (CISC - Complete Instruction Set Computer) IBM ni óziniń tiykarǵı arxitekturası IBM / 360 dep esaplaw múmkin, onıń tiykarǵı arxitekturası 1964 jıldan beri qollanılǵan hám biziń kúngacha etip kelgen. mısalı, IBM ES/9000 sıyaqlı zamanagóy meynfreymlarda.
Tolıq buyrıqlar kompleksine iye mikroprotsessorlarni islep shıǵıwda etakchi X86 hám Pentium mikroprotsessorlariga iye Intel esaplanadı. Bul mikroprotsessorlar bazarı ushın ámelde standart esaplanadı.
RISC protsessorining arxitekturasınıń ápiwayılıǵı onıń ıqshamlıǵın, CISC arxitekturasınıń rawajlanıw jolına qatań ámel etetuǵın Intel protsessorlarida ámeldegi bolmaǵan kristalldı sawıpıw menen baylanıslı mashqalalardıń ámelde joq ekenligin támiyinleydi. CISC arxitektura strategiyası maǵlıwmatlardı qayta islewdiń " salmaqlıq orayini" sistemanıń programmalıq támiynat dárejesinden apparat támiynatına ótkeriwdiń texnologiyalıq múmkinshiligi sebepli qáliplestirildi, sebebi CISC kompyuteri ushın nátiyjelililikti asırıwdıń tiykarǵı jolı birinshi náwbette kórip shıǵıldı. hámmesi, kompilyatorlarni ápiwayılastırıw hám atqarılatuǵın moduldı minimallastırıwda. Búgingi kúnde CISC protsessorlari kompyuter bazarında derlik tek jeke kompyuterler sektorın iyeleydi, biraq RISC protsessorlari joqarı ónimli serverler hám jumıs stanciyaları sektorında teńi joq.
CISC arxitekturasınıń uqsas qásiyetlerine iye RISC arxitekturasınıń tiykarǵı qásiyetleri tómendegishe kórsetilgen (1-keste):
Keste 1. Arxitekturanıń tiykarǵı qásiyetleri
CISC arxitekturasi RISC arxitekturası
Kóp baytlı buyrıqlar Birden-bir baytlı buyrıqlar
Bir neshe registrlar Kóp sanlı registrlar
Quramalı buyrıqlar Ápiwayı buyrıqlar
Hár bir protsessor siklida bir yamasa kemrek kórsetpeler Hár bir protsessor aylanıwı ushın bir neshe kórsetpeler
Dástúriy túrde bir aktuator Bir neshe atqarıw etiwshi apparatlar
RISC arxitekturasınıń zárúrli abzallıqlarınan biri arifmetik esaplardıń joqarı tezligi bolıp tabıladı. RISC protsessorlari birinshi bolıp turaqlı noqatlı nomerlerdi ańlatıw ushın 32 bitli formattı hám júziwshi noqatlı nomerler ushın 64 bitli " tolıq anıqlıq" formatın ornatatuǵın eń keń tarqalǵan IEEE 754 standartı qatarına etip keldi. Arifmetik ámellerdi orınlawdıń joqarı tezligi esap -kitaplardıń joqarı anıqlıǵı menen birgelikte RISC protsessorlariga CISC protsessorlariga salıstırǵanda tezlik boyınsha sózsiz jetekshilikti támiyinleydi.
RISC protsessorlarining taǵı bir ózgesheligi arifmetik birliklerdiń to'xtovsiz islewin támiyinleytuǵın qurallar kompleksi bolıp tabıladı: dinamikalıq tarmaqtı boljaw mexanizmi, kóp sanlı operatsion registrlar hám kóp dárejeli ornatılǵan kesh yadı.
Registr strukturasın shólkemlestiriw RISC dıń tiykarǵı ústinligi hám tiykarǵı mashqalası bolıp tabıladı. RISC arxitekturasınıń derlik hár qanday ámelge asırılıwı úsh orınlı qayta islew operatsiyalarınan paydalanadı, bunda nátiyje hám eki operand ǵárezsiz adreske iye - R1 : = R2, R3. Bul sizge operandlarni mánzilli operativ registrlardan zárúrli waqıt sarplamasdan tańlaw hám registrga operatsiya nátiyjesin jazıw imkaniyatın beredi. Bunnan tısqarı, úshlıq operatsiyaları kompilyatorga ádetiy CISC 2-orınlı registrdan yadqa ótkeriw operatsiyalarına qaraǵanda kóbirek maslasıwshanlıqtı beredi. Tez arifmetika menen birgelikte, dizimnen ótiw ushın RISC operatsiyaları protsessor ónimliligin asırıwdıń júdá kúshli usılına aylanadı.
Usınıń menen birge, registrlarga tayanish RISC arxitekturasınıń Axilles tabanı bolıp tabıladı. Mashqala sonda, wazıypanı orınlaw processinde RISC sisteması protsessor registrlari quramın qayta -qayta jańalawǵa májbúr boladı hám arifmetik blokdıń uzaq bos waqıtların keltirip shıǵarmaslik ushın eń qısqa waqıt ishinde. CISC sistemaları ushın bunday mashqala joq, sebebi registrlarni ózgertiw " yaddan yadga" formatındaǵı buyrıqlardı qayta islewde júz bolıwı múmkin.
RISC arxitekturasında registrlarni ózgertiw mashqalasın sheshiwde eki jantasıw ámeldegi: RISC-1 hám RISC-2 joybarlarında usınıs etilgen apparat támiynatı hám IBM hám Stenford universiteti qánigeleri tárepinen islep shıǵılǵan programmalıq támiynat. Olardıń tiykarǵı ayırmashılıǵı sonda, apparat sheshimi qosımsha protsessor úskenesin ornatıw arqalı proceduranı shaqırıw waqtın kemeytiw qálewine tiykarlanadı, programmalıq sheshim bolsa kompilyatorning múmkinshiliklerine tiykarlanadı hám protsessor apparatı tárepinen talay puxta.
2. 2 RISC arxitekturası
XX ásirdiń 70-jıllarında ilimpazlar sol waqıtta revolyuciyalıq bolǵan, tek minimal múmkin bolǵan buyrıqlar sanın " túsinedigan" mikroprotsessor jaratıw ideyasın ilgeri surdilar.
RISC protsessori (Reduced Instruction Set Computer) kontseptsiyası programmistler tárepinen 70-jıllarda AQSH hám Angliyada ótkerilgen kórsetpelerden paydalanıw chastotası boyınsha ámeliy izertlewler nátiyjesinde payda bolǵan. Olardıń tikkeley nátiyjesi belgili " 80/20 qaǵıydasi" bolıp tabıladı : ádetiy programma kodınıń 80% te barlıq ámeldegi jıynaqtaǵı eń ápiwayı mashina kórsetpeleriniń tek 20% isletiledi.
Birinshi " haqıyqıy" 31 buyrıqlı RISC protsessorini Tuyıqlı universitetinde Devid Patterson jaratqan, keyin bolsa 39 buyrıqlı protsessor. Olarǵa 20 -50 mıń tranzistorlar kiritilgen. Patterson miynetiniń miyweleri 1970-jıllardıń aqırında 75 kórsetpeli SPARC arxitekturasın islep shıqqan Sun Microsystems tárepinen isletilingen. 1981 jılda Stenford universitetinde 39 buyrıqlı RISC protsessorini islep shıǵarıw ushın MIPS joybarı jumısqa túsirildi. Nátiyjede, Mips Computer Corporation 80-jıllardıń ortalarında islengen hám keyingi protsessor qashannan berli 74 kórsetpeler menen jaratılǵan.
IDC ǵárezsiz kompaniyasınıń maǵlıwmatlarına kóre, 1992 jılda SPARC arxitekturası bazardıń 56% ni, MIPS - 15% hám PA-RISC - 12, 2% ni iyelegen.
Shama menen bir waqtıniń ózinde Intel IA-32 shańaraǵı daǵı sońǵı " haqıyqıy" CISC protsessorlari bolǵan 80386 ceriyasini islep shıqtı. Aqırǵı ret islewdi jaqsılawǵa tek protsessor arxitekturasınıń quramalılıǵın asırıw arqalı erisildi: ol 16 -bitdan 32-bitga aylandı, virtual yadtı qollap -quwatlaytuǵın qosımsha apparat komponentleri hám bir qatar jańa kórsetpeler qosıldı.
RISC protsessorlarining tiykarǵı qásiyetleri:
• Qısqartirilgan kórsetpeler kompleksi (80 nen 150 danege shekem).
• Kóplegen buyrıqlar 1 ciklda atqarıladı.
• Ulıwma maqsetli registrlarning úlken sanı.
• Qattı kóp basqıshlı konveyerlarning bar ekenligi.
• Barlıq buyrıqlar ápiwayı formatqa iye hám bir neshe adreslew usılları qollanıladı.
• Kólemli bólek kesh yadınıń bar ekenligi.
• Derek kodın analiz etiwshi hám buyrıqlar rejimin bólekan ózgertiriwshi optimallastırıwshı kompilyatorlardan paydalanıw.
3-áwlad RISC protsessorlari
RISC protsessorlarining eń iri óndiriwshileri Sun Microsystems (SPARC - Ultra SPARC arxitekturası ), IBM (kóp chipli Power protsessorlari, bir chipli PowerPC - PowerPC 620 ), Digital Equipment (Alpha - Alpha 21164), Mips Technologies (Rxx00 - R 10000) esaplanadı. shańaraq), sonıń menen birge Hewlett-Packard (PA-RISC arxitekturası - PA-8000).
Barlıq úshinshi áwlad RISC protsessorlari:
• 64 bitli hám superskalyar (hár bir siklda keminde 4 buyrıq iske túsiriledi);
• suzuvchi noqat arifmetikasining ornatılǵan truba liniyasi bloklarına iye;
• ko'p dárejeli keshga iye. Kóplegen RISC protsessorlari aldınan shifrlanǵan kórsetpelerdi keshlaydi;
• 4 qatlamlı metallizatsiya menen CMOS texnologiyası menen islep shıǵarılǵan.
Maǵlıwmatlardı qayta islew ushın dinamikalıq tarmaqtı boljaw algoritmı hám registrni qayta belgilew usılı qollanıladı, bul buyrıqlardıń tártipsiz atqarılıwın ámelge asırıw imkaniyatın beredi.
RISC protsessorlarining islewin asırıw ırǵaq chastotasın asırıw hám kristall sxemanı quramalılastırıw arqalı eriwiladi. Birinshi jónelis wákilleri DEC kompaniyasınıń Alpha protsessorlari, eń quramalıları Hewlett-Packard protsessorlari bolıp tabıladı.
RISC arxitekturasında mashina kórsetpeleri kompleksiniń qısqarıwı esaplaw yadrosı chipiga júdá kóp ulıwma maqsetli registrlarni jaylastırıw imkaniyatın berdi. Ulıwma maqsetli registrlar sanınıń kóbeyiwi aste yadqa kirisiwdi minimallastırıwǵa múmkinshilik berdi, tek operativ yaddan registrga maǵlıwmatlardı oqıw hám operativ yad menen islew ushın registrdan operativ yadqa maǵlıwmatlardı jazıw operatsiyaların qaldırdı, basqa barlıq mashina kórsetpeleri paydalanadı. operandlar retinde ulıwma maqsetli registrlar.
RISC arxitekturasınıń tiykarǵı abzallıqları tómendegi ayrıqshalıqlar bolıp tabıladı:
• Ulıwma maqsetli registrlarning úlken sanı.
• Barlıq mikro-operatsiyalar ushın universal format.
• Barlıq mashina kórsetpeleri ushın teń orınlaw waqıtı.
• Derlik barlıq maǵlıwmatlardı uzatıw operatsiyaları dizimnen ótiw baǵdarı boyınsha ámelge asıriladı.
Barlıq mashina kórsetpeleriniń teń atqarılıw waqıtı kórsetpeler aǵımın truba liniyasi tiykarında qayta islewge múmkinshilik beredi, yaǵnıy. apparat bólimlerin sinxronlashtirish basqarıwdı bir apparat blokınan ekinshisine izbe-iz ótkeriwdi esapqa alǵan halda ámelge asıriladı.
RISC arxitekturasındaǵı apparat blokları :
Jollamalardı júklew blokı tómendegi komponentlerdi óz ishine aladı : kórsetpe yadınan kórsetpelerdi qabıllaw blokı, kórsetpe alınǵannan keyin jaylastıriletuǵın kórsetpe registri hám kórsetpelerdi dekodlash blokı. Bul basqısh kórsetpelerdi alıw basqıshı dep ataladı.
Ulıwma maqsetli registrlar registrlarni basqarıw bólindileri menen birgelikte jollama operandlarini oqıw ushın juwapker bolǵan truba liniyasining ekinshi basqıshın quraydı. Operandlar jollamanıń ózinde yamasa ulıwma maqsetli registrlardan birinde saqlanıwı múmkin. Bul basqısh operandlarni alıw basqıshı dep ataladı.
Arifmetik logika birligi hám eger bul arxitekturada ámelge asırılǵan bolsa, basqarıw mantig'i menen birgelikte akkumulyator, kórsetpeler registrining mazmunına tıykarlanıp, atqarılıwı kerek bolǵan mikro-op túrin anıqlaydı. Kórsetpeler registriga qosımsha túrde maǵlıwmatlar dáregi shártli yamasa shártsiz ótiwdiń mikro operatsiyaların orınlawda programma esaplagichi bolıwı múmkin. Bul basqısh konveyerning atqarılıw basqıshı dep ataladı.
Ulıwma maqsetli registrlar kompleksi, jazıw mantig'i hám geyde RAM maǵlıwmatlardı saqlaw basqıshın quraydı. Bul basqıshda buyrıqlardı orınlaw nátiyjesi ulıwma maqsetli registrlarga yamasa tiykarǵı yadqa jazıladı.
Biraq, RISC arxitekturası islep shıǵılǵan waqıtqa kelip, CISC arxitekturasına tiykarlanǵan Intel x86 arxitekturası mikroprotsessorlar ushın da -fakto sanaat standartına aylandı. Intel x86 arxitekturası ushın jazılǵan kóp sanlı programmalardıń bar ekenligi kompyuterlerdiń RISC arxitekturasına ǵalabalıq ótiwin múmkinshiliksiz etdi. Usınıń sebepinen, mikrokontrollerlar ámeldegi programmalıq támiynat menen baylanıspaǵanlıǵı sebepli RISC arxitekturasınan paydalanıwdıń tiykarǵı tarawı edi. Bunnan tısqarı, IBM basshılıǵındaǵı birpara kompyuter óndiriwshileri de RISC arxitekturasında qurılǵan kompyuterlerdi islep shıǵarıwdı basladılar, biraq Intel x86 hám RISC arxitekturası ortasındaǵı programmalıq támiynattıń uyqas kelmewi ekinshisiniń tarqalıwın sezilerli dárejede sheklep qoydı.
Biraq, RISC arxitekturasınıń abzallıqları sonshalıq úlken ediki, injenerler ámeldegi programmalıq támiynattan waz kechmasdan RISC kompyuterlerine ótiw jolin taptılar. Intel x86 arxitekturasın qollap -quwatlaytuǵın kóplegen zamanagóy mikroprotsessorlarning yadroları RISC arxitekturasına muwapıq, kóp skalarli trubalardı qayta islewdi qollap -quwatlaydı. Mikroprotsessor kirisiw retinde Intel x86 formatındaǵı kórsetpe aladı, biz onı bir neshe (4 danege shekem) RISC kórsetpeleri menen almastıramız.
Sonday etip, Intel 486 DX den baslap kóplegen zamanagóy mikroprotsessorlarning yadroları sırtqı Intel x86 interfeysin qollap -quwatlaytuǵın RISC arxitekturasına muwapıq islep shiǵarıladı. Bunnan tısqarı, mikrokontrollerlarning úlken bólegi, sonıń menen birge, birpara mikroprotsessorlar RISC arxitekturasına muwapıq islep shiǵarıladı.
Zamanagóy RISC protsessorida keminde 32, kóbinese 100 den artıq registrlardan paydalanıladı, klassik kompyuterlerde bolsa ádetde 8-16 ulıwma maqsetli registrlar bar. Nátiyjede, protsessor RAMga 20% -30% kemrek kirisiwedi, bul da maǵlıwmatlardı qayta islew tezligin asırdı. Bunnan tısqarı, kóp sanlı registrlarning bar ekenligi kompilyatorga ózgeriwshiler ushın registrlarni ajıratıwdı ańsatlashtiradi. Birden-bir integral mikrosxema formasında ámelge asırılǵan protsessor tapologiyasi ápiwayılastırıldı, onı islep shıǵıw waqıtı qısqardı hám arzanlasdı.
RISC protsessorlari payda bolǵandan keyin, dástúriy protsessorlar CISC belgisin aldı - yaǵnıy tolıq kórsetpeler kompleksi (Complete Instruction Set Computer).
Házirgi waqıtta RISC protsessorlari keń qollanıladı. Zamanagóy RISC protsessorlari tómendegiler menen xarakterlenedi:
- ápiwayılastırılgan buyrıqlar kompleksi;
- belgilengen uzınlıq hám qatań formatlı buyrıqlar isletiledi;
ápiwayı adreslew usılları, bul buyrıq dekodlash logikaın ápiwayılastıradı ;
- kópshilik kórsetpeler bir protsessor siklida atqarıladı ;
- nátiyjelililikti asırıw maqsetinde buyrıqlardı orınlaw mantig'i proshivkani ámelge asırıwǵa emes, bálki apparat támiynatına jóneltirilgen, protsessor strukturasın quramalılashtiradigan jáne onıń tezligin pasaytiradigan so'l buyrıqlar joq ;
- RAM menen óz-ara tásir operatsiyalar menen sheklengen
maǵlıwmatlardı uzatıw ;
- qayta islew ushın, qaǵıyda jol menende, úsh mánzilli buyrıqlar qollanıladı, bul shifrdı sheshiwdi ápiwayılastırıwdan tısqarı, keyinirek qayta júklenbesten registrlarda kóbirek ózgeriwshilerdi saqlawǵa múmkinshilik beredi;
- bir waqtıniń ózinde bir neshesin qayta islewge múmkinshilik jaratıwshı buyrıq trubası jaratıldı ;
- kóp sanlı registrlarning bar ekenligi;
- joqarı tezliktegi yaddan paydalanıladı.
RISC protsessorlarida mashina kórsetpesin qayta islew bir neshe basqıshlarǵa bólinedi, hár bir basqısh bólek apparat tárepinen xızmet etedi hám maǵlıwmatlar bir basqıshdan ekinshisine uzatıladı.
Bul truba liniyasining túrli basqıshlarında bir waqtıniń ózinde bir neshe buyrıqlar atqarılıwı sebepli islewdi asıradı.
Ápiwayı buyrıqtıń atqarılıwın tómendegi basqıshlarǵa bolıw múmkin:
• buyrug'ini fetch IF - programma esaplagichi tárepinen kórsetilgen mánzilde buyrıq yaddan alınadı ;
• 2) ID buyrıǵın dekodlash - onıń mánisin anıqlaw, registrlardan operandlarni alıw ;
• 3) EX operatsiyasın orınlaw, eger kerek bolsa, yadqa kirisiw - fizikalıq mánzildi esaplaw ;
• 4) yadqa kirisiw ME;
• 5) JB nátiyjesin eslep qalıw
RISC arxitekturasına iye protsessorlarda atqarılatuǵın kórsetpeler kompleksi minimal dárejege túsiriledi. Keyinirek quramalı operatsiyalardı ámelge asırıw ushın siz buyrıqlardı birlestiriwińiz kerek. Bunday halda, barlıq buyrıqlar qattı uzınlıqtaǵı formatqa iye (mısalı, 12, 14 yamasa 16 bıyt), buyrıqtı yaddan alıw jáne onıń atqarılıwı bir sinxronizatsiya siklida (siklda) ámelge asıriladı. RISC protsessorining kórsetpeler kompleksi barlıq protsessor registrlaridan teń paydalanıw múmkinshiligin názerde tutadı. Bul bir qatar operatsiyalar ushın qosımsha maslasıwshanlıqtı támiyinleydi. RISC protsessorli MIClarga Atmel kompaniyasınıń AvR MC, Microchipning PIC16 hám PIC17 MC hám basqalar kiredi.
Bir qarawda, RISC protsessoriga iye MCU'lar birdey ishki magistral saat tezliginde CISC MCU'larga qaraǵanda jaqsılaw islewge ıyelewi kerek. Biraq, ámelde, islew máselesi talay quramalı hám uǵımsız.
Fig. 2 RISC arxitekturalı MCning dúzilisi
Garvard arxitekturası 70-jıllardıń aqırıǵa shekem derlik qollanilmadi, MC óndiriwshileri avtonom basqarıw sistemaların islep shıǵıwshılarǵa málim artıqmashılıqlardı usınıwın túsiniwdi.
Gáp sonda, túrli ob'ektlerdi basqarıw ushın MPS den paydalanıw tájiriybesine kóre, fon Neyman arxitekturasınıń maslasıwshanlıq jáne onıversallik sıyaqlı abzallıqları kópshilik basqarıw algoritmların ámelge asırıw ushın úlken áhmiyetke iye emes. Haqıyqıy qadaǵalaw programmaları analizi sonı kórsetdiki, aralıq nátiyjelerdi saqlaw ushın isletiletuǵın MC maǵlıwmatlar yadınıń kerekli muǵdarı, qaǵıyda jol menende, programma yadınıń kerekli kóleminden kemrek shama tártibi bolıp tabıladı. Bunday sharayatta bir mánzil maydanından paydalanıw operandlarni adreslew ushın bıytlar sanın kóbeytiw arqalı kórsetpeler formatın asırıwǵa alıp keldi. Bólek kishi maǵlıwmatlar yadınan paydalanıw buyrıqlar uzınlıǵın kemeytiwge hám maǵlıwmatlar yadında maǵlıwmatlardı qıdırıwdı tezlestiriwge járdem berdi.
Bunnan tısqarı, Garvard arxitekturası parallel operatsiyalardı ámelge asırıw múmkinshiligi sebepli fon Neyman arxitekturasına salıstırǵanda potentsial joqarılaw programmanı orınlaw tezligin támiyinleydi. Keyingi kórsetpeni alıw aldınǵısınıń atqarılıwı menen bir waqıtta júz bolıwı múmkin hám kórsetpe alıp ketilip atırǵanda protsessorni toqtatıwdıń hájeti joq. Operatsiyalardı ámelge asırıwdıń bul usılı birdey muǵdardaǵı cikller ushın hár qıylı kórsetpelerdiń atqarılıwın támiyinlewge múmkinshilik beredi, bul bolsa programmanıń ciklleri hám zárúrli bólimlerin orınlaw waqtın anıqlaw anıqlaw imkaniyatın beredi.
Kóplegen zamanagóy 8-bitli MCU óndiriwshileri Garvard arxitekturasınan paydalanadılar. Biraq, Garvard arxitekturası birpara programmalıq proceduralardı ámelge asırıw ushın etarlicha maslasıwshı emes. Sol sebepli, túrli arxitekturalarǵa tiykarlanǵan mikrokontrollerlarni salıstırıw arnawlı bir programmaǵa salıstırǵanda ámelge asırılıwı kerek.
2. 3 RISC arxitekturalı mikrokontroller
PIC16 C71 CMOS mikrokontrollerlari shańaraǵına kiredi. Ol programmalar ushın ishki 1 K x 14 bitli EPROM, 8 bitli maǵlıwmatlar hám 64 baytlı ornatılǵan A/D konvertoriga egaligi menen parıq etedi. Olar tómen baha hám joqarı islew menen ajralıp turadı.
PIC16 C5 X shańaraǵı menen tanıs bolǵan paydalanıwshılar jańa hám ilgeri islep shıǵarılǵan kontrollerler ortasındaǵı ayırmashılıqlardıń tolıq dizimin kóriwleri múmkin.
Barlıq kórsetpeler bir sózden ibarat (keńligi 14 bıyt) hám eki siklda (400 ns) atqarılatuǵın ótiw kórsetpelerinen tısqarı bir siklda (20 MGts de 200 ns) atqarıladı.
PIC16 C71 tórt derekli úzilis hám segiz dárejeli apparat stekiga iye.
Periferik apparatlarǵa 8-bitli programmalastırıwtırılatuǵın aldınan ólshewshi (tiykarınan 16 -bitli taymer), 13 eki jónelisli kirgiziw-shıǵarıw liniyasi hám 8-bitli ADC menen 8-bitli taymer/hisoblagich kiredi. Kirisiw/chiqarish liniyalarining joqarı júk kóteriw quwatı (maksimal 25 mA, maksimal lavabo 20 mA) sırtqı drayverlarni ápiwayılastıradı hám usınıń menen ulıwma sistema bahasın pasaytiradi.
ADC tórtew kanalǵa iye, bir LSB den kóp bolmaǵan qátelik menen 8 bıyt ólshemleri menen úlgi hám ustap turıw sxeması. Úlgi alıw waqtın esapqa alǵan halda ortasha konversiya waqıtı 30 mks.
PIC16 C71 ceriyasi joqarı tezliktegi avtomobil hám elektr motorların basqarıw sxemalarınan tartıp, ásbaplar hám baylanıs protsessorlarini kórsetiwshi puxta aralıqtan qabıl etiwshilargacha bolǵan keń sheńber degi qosımshalar ushın juwap beredi. ROMning bar ekenligi ámeliy programmalarda parametrlerdi (uzatıwshı kodları, dvigatel tezligi, qabıl etiwshi chastotaları hám basqalar ) sazlaw imkaniyatın beredi.
Kishi paket ólshemleri, de dástúriy, de sirt ornatıw, bul mikrokontrollerlar ceriyasini portativ qosımshalar ushın uyqas etedi.
Arzan ǵárejetli, arzan baha, joqarı tezlik, isletiw ushın qolay I/Ol maslasıwshılıǵı PIC16 C71 ni hátte mikrokontrollerlar ilgeri isletilmagan aymaqlarda da ózine tartatuǵındor etedi. Mısalı, úlken sistemalarda qattı logikanı almastırıwshı taymerlar, soprotsessorlar.
Mikrokontroller tómendegilerge iye:
- tek 35 ápiwayı buyrıq ;
- barlıq buyrıqlar bir siklda (200 ns) atqarıladı, ótiw buyrıqlarınan tısqarı - 2 cikl;
- jumıs chastotası 0 Hz... 20 MGts (minimum 200 ns buyrıq aylanıwı )
- 14-bitli buyrıqlar ;
- 8 bitli maǵlıwmatlar ;
- 36 x 8 ulıwma paydalanıw registrlari;
- 15 arnawlı apparat registrlari SFR;
- segiz dárejeli apparat kompleksi;
- maǵlıwmatlar hám buyrıqlardı tikkeley, tikkeley bolmaǵan hám salıstırmalı adreslew;
- tórtew úzilis dárekleri:
sırtqı kirisiw INT
- RTCC taymerining to'lib ketiwi
- analogdan cifrlına ótkeriw pıtkende úzilis
- B portınıń sızıqlarında signallar ózgergende úzilis.
Mikrokontrollerning sırtqı apparatları, kirisiw hám shıǵıwı tómendegilerge iye:
- individual sazlamalarga iye 13 kirisiw / shıǵıw liniyasi;
- LEDlarni basqarıw ushın shómiliw / shógiw aǵımı
- maksimal aǵıs aǵımı - 25 mA
- maksimal aǵıs aǵımı - 20 mA
- 8-bitli programmalastırıwtırılatuǵın aldınan ólshewli RTCC taymer/taymer;
- ADC modulı :
- Bir analogdan cifrlı konvertorga jalǵanǵan 4 multiplekslangan analogli kirisiw
- saqlaw úlgilerin alıw sxeması
- konvertatsiya waqıtı - hár bir kanal ushın 20 mks
- konvertor - 8 bıyt, qátelik menen + -1 LSB
- sırtqı uyqas jazıwlar kernew vref ushın kirisiw (vref <= vdd)
- vss den vref ge shekem bolǵan analog kirisiw diapazonı
- qosılǵanda avtomatikalıq qayta tiklew;
- qayta ornatıwda qosıw taymerini;
- generatordı jumısqa túsiriw taymer;
- óziniń ornatılǵan generatorına iye Watchdog WDT taymerining isenimliligin asırıw ;
- kodtı qorǵaw ushın EPROM qawipsizlik biti;
- puxta SLEEP rejimi;
- ornatılǵan osilatorning aydaw rejimin ornatıw ushın paydalanıwshı tárepinen saylanatuǵın bıytlar :
- RC generator RC
- dástúriy XT kvarts rezonatori
- joqarı chastotalı kvarts rezonatori HS
- ekonomikalıq tómen chastotalı LP kristallı
- ornatılǵan óz-ózin programmalastırıw apparatı EPROM programma yadı,
tek eki ayaq isletiledi.
Ayaqlardıń belgileri hám olardıń funktsional maqseti:
RA4/RTCC - Shmidt trigger arqalı kirgiziw. RTCC taymer/taymer ushın drenaj kirgiziw-shıǵarıw portı pinini yamasa chastotalı kirisiwdi oching.
RA0/AIN0 - Óz-ara kirgiziw/chiqarish liniyasi.
Kanal 0 analog kirisiw.
Cifrlı kirisiw sıyaqlı TTL dárejelerine iye.
RA1/AIN1 - óz-ara kirisiw/chiqish liniyasi.
1-kanal analog kirisiw.
Cifrlı kirisiw sıyaqlı TTL dárejelerine iye.
RA2/AIN2 - Óz-ara kirisiw/chiqish liniyasi.
2-kanal analog kirisiw.
Cifrlı kirisiw sıyaqlı TTL dárejelerine iye.
RA3/AIN3/vref - Óz-ara kirgiziw/chiqarish liniyasi.
RB0/INT - Óz-ara shıǵıw port liniyasi yamasa sırtqı úzilis kirgiziw.
RB1 - RB5 - Óz-ara kirisiw/chiqarish liniyalari.
RB6 - Óz-ara kirgiziw/chiqarish liniyalari.
RB7 - Óz-ara kirisiw / shıǵıw liniyalari.
/MCLR/vpp - bul kirisiw degi tómen dáreje kontroller ushın reset signalın payda etedi. Aktiv tómen.
Shmidt trigger arqalı kirisiw.
OSC1 - kvarts, RC yamasa sırtqı saat kirgiziwdi jalǵaw ushın.
OSC2 - generator, saat shıǵıwı
CLKOUT - RC generator rejimindegi chastotalar, basqa jaǵdaylarda - jalǵanıw ushın. kvarts
vdd - támiynat kernewi.
vss - Ulıwma (topıraq ).
Juwmaq
Bul kurs jumısında RISC hám CISC arxitekturalı mikrokontrollerlar kórip shıǵıladı. RISC arxitekturası jáne de tereńrek hám anıqlaw kórip shıǵıldı. Mikrokontrollerning klassifikaciyası, dúzilisi, mikrokontrollerning protsessor yadrosınıń dúzilisi, RISC arxitekturasınıń tiykarǵı qásiyetleri belgilengen.
Búgingi kunga kelip, jigirma kompaniyalar tárepinen islep shıǵarılǵan i8051 menen sáykes keletuǵın mikrokontrollerlarning 200 den artıq modifikatsiyaları hám basqa túrdegi kóplegen mikrokontrollerlar bar. Islep shıǵıwshılar arasında Microchip Technology-den 8-bitli PIC mikrokontrollerlari hám Atmeldan AvR, TI-den on altı bitli MSP430, sonıń menen birge, arxitekturası ARM tárepinen islep shıǵılǵan hám basqa kompaniyalarǵa olardı islep shıǵarıw ushın litsenziyalar, protsessorlar - mikrokontrollerlar ataqlı.

Mikrokontrollerlarni proektlestiriwde bir tárepden ólshem hám ǵárejet, ekinshi tárepden maslasıwshanlıq hám islew ortasında teń salmaqlılıqtı saqlaw kerek. Hár qıylı qosımshalar ushın bul hám basqa parametrlerdiń optimal qatnası júdá parıq etiwi múmkin. Sol sebepli protsessor modulınıń arxitekturası, ornatılǵan yad kólemi hám túri, sırtqı apparatlar kompleksi, korpus túri hám basqalar menen parq etiwshi júdá kóp túrdegi mikrokontrollerlar bar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi:
1. “Mikroprotsessor texnologiyası tiykarlari”. Avtorlar Yu. v. Novikov hám P. K. Skorobogatov.
2. «Kompyuter sistemaları arxitekturasi» Moskva «Radio hám baylanıs» 1990 jıl
Avtor A. D. Smirnov.
3. «Elektron kompyuterler hám sistemalar» Moskva «Radio hám baylanıs» 1991 y. avtorlar B. M. Kagan.
25