|
9.4. Monopol narx, emissiya va qisqa muddatli yo'qotishlar
218
Agar monopoliya kompaniyasi barcha harajatlarini qoplasa, lekin foyda
keltirmasa, u o‗zini o‗zi ta‘minlash darajasida bo‗ladi.
Uzoq vaqt davomida, daromadni maksimal darajada oshirgan holda,
monopolist kompaniya marjinal daromad va uzoq muddatli marjinal harajatlar
(MR = LRMC) tengligiga mos keladigan ishlab chiqarish hajmi yaratilgunga qadar
o‗z faoliyatini oshiradi. Agar u foyda keltiradigan bo‗lsa, boshqa firmalar uchun
ushbu bozorga bepul kirish taqiqlanadi, chunki yangi firmalar paydo bo‗lishi
taklifning ko‗payishiga olib keladi, natijada narxlar faqat normal foyda olishni
ta‘minlaydigan darajaga tushadi.
9.5- rasm Uzoq davrda foydani ko'paytirish
.
Monopol kompaniya foyda keltirganda, u qisqa va uzoq muddatli davrda
maksimal foyda olishiga ishonishi mumkin.
Monopol kompaniya ishlab chiqarish hajmini ham, narxini ham nazorat qiladi.
Narxlarni oshirgan holda, bu mahsulot hajmini pasaytiradi.
Uzoq vaqt davomida monopolistik firma uzoq vaqt davomida marjinal
daromad va marjinal qiymatning tengligiga mos keladigan shunday miqdordagi
tovarlarni ishlab chiqarish va sotish orqali daromadni ko‗paytiradi.
9.3. Tabiiy monopoliya va uni tartibga solish
Tabiiy monopoliya - bu butun bozorga faqat bitta firma xizmat ko‗rsatadigan
bo‗lsa, uzoq muddatli o‗rtacha harajatlar minimal bo‗lgan sohadir.
Tabiiy monopoliya raqobatchilarning to‗siqlari, davlatning imtiyozlari yoki
ma‘lumotlarning cheklanishi natijasida paydo bo‗lishi mumkin.
219
Tabiiy monopoliya kengayib borayotgan daromad bilan ajralib turadi va ishlab
chiqarish harajatlari mukammal raqobat yoki oligopoliyaga nisbatan ancha past.
Tabiiy monopoliya mulk huquqlari yoki davlat litsenziyalariga emas, balki
tabiatning tabiiy qonunlarini aks ettiradigan texnologiya xususiyatlariga
asoslanadi. Ishlab chiqarishni bir necha firmalarda majburiy taqsimlash samarasiz,
chunki bu ishlab chiqarish tannarxining oshishiga olib keladi. Tabiiy
monopoliyalar ustunlik qiladigan bir qator tarmoqlar (kommunal xizmatlar,
telekommunikatsiya va boshqalar) mavjud.
Tabiiy monopoliyaning mavjudligi, masalan, temir yo‗l transporti kabi
sohalarni milliylashtirish foydasiga asosiy dalildir.
Tabiiy monopoliyaning holati 9.6- rasmda LAC va LMC uzoq davrdagi
o‗rtacha va marjinal harajatlarning egri chizig‗i, D - talab egri, MR - mos
keladigan marjinal daromad egri. Q
1
va P
1
narxning optimal hajmi va narxi LMC
va MR egri chiziqlarining kesishishi bilan aniqlanadi. Monopolistning foydasi
CP
1
AB
1
maydoniga teng. Biroq, Q
1
versiyasi "juda kichik" va P
1
narxi "juda
yuqori". Q
3
ning chiqarilishi va P
3
narxi jamiyat uchun eng yaxshisi bo‗ladi.
Ammo monopoliya buni qilmaydi. Binobarin, ushbu monopoliya kompaniyasini
tartibga soluvchi davlat organi o‗z mahsulotlariga P3 = LMC (Q3) narxini
belgilashi maqsadga muvofiqdir, bu narx darajasi ishlab chiqarish harajatlarini
qoplamaydi, bu hajm uchun o‗rtacha harajatlardan pastroq bo‗ladi. Q
3
, P
3
(Q
3
) = G0
3
= OH. Natijada, agar monopolist firma, agar Q
3
ishlab chiqarishning
maqbul hajmini kompaniya nuqtai nazaridan amalga oshirsa, P
3
HGF maydoniga
teng yo‗qotish yuzaga keladi. Bu holda monopolist firma bozorni tark etishi
mumkin. Buning oldini olish uchun unga hech bo‗lmaganda P
3
HGF qiymatiga teng
bo‗lishi kerak bo‗lgan subsidiya kerak bo‗ladi, bu esa o‗z navbatida jamiyatning
aniq yo‗qotilishiga olib kelishi mumkin.
Tabiiy monopoliya - bu butun bozorga faqat bitta firma xizmat ko‗rsatadigan
bo‗lsa, uzoq muddatli o‗rtacha harajatlar minimal bo‗lgan sohadir.
Tabiiy monopoliya raqobatchilarning to‗siqlari, davlatning imtiyozlari yoki
ma‘lumotlarning cheklanishi natijasida paydo bo‗lishi mumkin.
220
Tabiiy monopoliya kengayib borayotgan daromad bilan ajralib turadi va ishlab
chiqarish harajatlari mukammal raqobat yoki oligopoliyaga nisbatan ancha past.
Tabiiy monopoliya mulk huquqlari yoki davlat litsenziyalariga emas, balki
tabiatning tabiiy qonunlarini aks ettiradigan texnologiya xususiyatlariga
asoslanadi. Ishlab chiqarishni bir necha firmalarda majburiy taqsimlash samarasiz,
chunki bu ishlab chiqarish tannarxining oshishiga olib keladi. Tabiiy
monopoliyalar ustunlik qiladigan bir qator tarmoqlar (kommunal xizmatlar,
telekommunikatsiya va boshqalar) mavjud.
Tabiiy monopoliyaning mavjudligi, masalan, temir yo‗l transporti kabi
sohalarni milliylashtirish foydasiga asosiy dalildir.
Tabiiy monopoliyaning holati 9.6- rasmda LAC va LMC uzoq davrdagi
o‗rtacha va marjinal harajatlarning egri chizig‗i, D - talab egri, MR - mos
keladigan marjinal daromad egri. Q
1
va P
1
narxning optimal hajmi va narxi LMC
va MR egri chiziqlarining kesishishi bilan aniqlanadi. Monopolistning foydasi
CP
1
AB
1
maydoniga teng. Biroq, Q
1
versiyasi "juda kichik" va P
1
narxi "juda
yuqori". Q
3
ning chiqarilishi va P
3
narxi jamiyat uchun eng yaxshisi bo‗ladi.
Ammo monopoliya buni qilmaydi. Binobarin, ushbu monopoliya kompaniyasini
tartibga soluvchi davlat organi o‗z mahsulotlariga P3 = LMC (Q3) narxini
belgilashi maqsadga muvofiqdir, bu narx darajasi ishlab chiqarish harajatlarini
qoplamaydi, bu hajm uchun o‗rtacha harajatlardan pastroq bo‗ladi. Ozod
Q
3
, P
3
3
) = G0
3
= OH. Natijada, agar monopolist firma, agar Q
3
ishlab
chiqarishning maqbul hajmini kompaniya nuqtai nazaridan amalga oshirsa, P
3
HGF
maydoniga teng yo‗qotish yuzaga keladi. Bu holda monopolist firma bozorni tark
etishi mumkin. Buning oldini olish uchun unga hech bo‗lmaganda P
3
HGF
qiymatiga teng bo‗lishi kerak bo‗lgan subsidiya kerak bo‗ladi, bu esa o‗z navbatida
jamiyatning aniq yo‗qotilishiga olib kelishi mumkin.
221
Do'stlaringiz bilan baham: |
