Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot

9.1 – rasm Monopolistik firmaning mahsulotga talabi 
Ushbu monopol hokimiyat koeffitsientini firma duch keladigan talabning 
egiluvchanligi nuqtai nazaridan ham ifodalash mumkin: 
L = (P-MC) / P = -i / E
d
, 
bu yerda E
d
- bozor talabini emas, balki kompaniya talabining egiluvchanligini 
anglatadi. 
Monopoliyadan kelib chiqqan zarar (monopoliyaning ijtimoiy narxi), - 
iste‘molchilar va jamiyat uchun bozorda monopol hokimiyat tufayli yuzaga kelgan 
aniq foyda. 
Monopoliyadan kelib chiqqan zararning miqdoriy bahosi birinchi marta 1954 
yilda amerikalik iqtisodchi A. Xaberler tomonidan berilgan. 
Agar raqobatdosh bozorda narx marjinal harajatlarga teng bo‗lsa, u holda 
monopoliya bilan narx marjinal harajatlardan oshadi. SHunday qilib, monopol 
hokimiyat narxlarning ko‗tarilishiga va ishlab chiqarishning pasayishiga olib 

---

215 
keladi. Natijada iste‘molchilarning farovonligi yomonlashmoqda va monopolistik 
firmalarning farovonligi oshmoqda. Savol tug‗iladi: monopoliya yaxshilanadimi 
yoki umuman jamiyat farovonligini oshiradimi? 
Savolga javob faqat iste‘molchilar va ishlab chiqaruvchilarning ortiqcha 
miqdorini erkin raqobat va monopol bozor bilan taqqoslash orqali mumkin. Keling, 
anjirga murojaat qilaylik. (9.2-rasm).
9.2. Monopol hokimiyatdan aniq yo'qotishlar 
Bu yerda o‗rtacha va marjinal daromadning egri chizig‗i va monopolistning 
marjinal qiymatining egri chiziqlari mavjud. Foydani ko‗paytirish uchun 
kompaniya ishlab chiqarish hajmini amalga oshiradi, bunda marjinal daromad 
marjinal qiymatga teng bo‗ladi. Monopol narx va emissiya hajmi RM va QM 
sifatida belgilanadi.Raqobat bozorida narx chegara qiymatiga teng. Narx P
c
va 
mahsulot hajmi Q
c
o‗rtacha daromad egri chizig‗i va minimal qiymat egri 
chizig‗ining kesishmasida. Agar biz muvozanat narxlari P
c
va Q
c
hajmidan P
m
monopol narxiga va Q
M
mahsulot hajmiga o‗tsak, ortiqcha narsalar qanday 
o‗zgarishini bilib olamiz. 
Monopoliyada, agar narx yuqoriroq bo‗lsa, xaridorlar kamroq mahsulot sotib 
olishadi. Tovarlarni yuqori narxga sotib olgan xaridor ortiqcha (A qutisi) qismining 
bir qismini yo‗qotadi, va molni P
m
narxida sotib ololmaydigan, lekin uni P
c
narxiga 
sotib oladigan xaridor ortiqcha pulni yo‗qotadi (B uchburchagi). Shunday qilib, 
iste‘molchining ortiqcha ortiqcha yo‗qotishi A + B ga teng. Shu bilan birga, ishlab 

---

216 
chiqaruvchi A to‗rtburchagi bilan belgilangan tovarni yuqori narxda sotish orqali 
daromad oladi, lekin C uchburchagi bilan belgilangan ortiqcha qismini yo‗qotadi, 
bu ishlab chiqaruvchilarning qo‗shimcha daromadini anglatadi. Sotilgan 
mahsulotni sotishdan (Q
c
-Q
M
) P
c
narxida olamiz, shuning uchun ishlab 
chiqaruvchining umumiy daromadi A - C bo‗lib, ishlab chiqaruvchi foydasidan 
iste‘molchi ortiqcha yo‗qotishini olib tashlasak, B + C ga teng sof yo‗qotishlarni 
olamiz. Bular monopol hokimiyatning sof yo‗qotishlaridir. Umumiy sof yo‗qotish - 
erkin raqobat bilan taqqoslaganda monopoliyada ishlab chiqarishning pasayishi 
tufayli samarasizlikning ijtimoiy qiymati. 
B va C uchburchaklaridagi sof yo‗qotishlardan ko‗proq bo‗lgan monopol 
hokimiyatning qo‗shimcha ijtimoiy harajatlari bo‗lishi mumkin. Bunga reklama 
harajatlari, o‗zingizning "sevimli mashg‗ulotingiz"ni yaratish, narxlarni davlat 
nazorati va monopoliyaga qarshi qonunlarning oldini olishga qaratilgan qonuniy 
urinishlar kiradi. SHunday qilib, ortiqcha harajatlarning ko‗p qismi iste‘molchilar 
tomonidan monopolistga tushadi (A qutisi), monopoliyaning ijtimoiy harajatlari 
shunchalik yuqori bo‗ladi.