Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot

 
2.11-rasm. Talab chizig‘ining 2.12-rasm.Taklif chizig‘ining 
siljishi. siljishi. 
Agar biz 
T
vaqt oralig‗ini qarasak, u holda 
T
t
,...,
2
,
1

qiymatlarni qabul qiladi. 
)
(
),...,
2
(
),
1
(
T
P
P
P
- narx traektoriyasini yoki dinamik model traektoriyasini beradi.
Bitta mahsulot uchun bozorning dinamik modelini qaraymiz.
Modelda talab chizig‗ini 
D
va taklif chizig‗i 
S
vaqt o‗zgarishi bilan 
o‗zgarmaydi deb faraz qilaylik. Talab funksiyasi 
 
t
Q
D
va taklif funksiyasi 
 
t
Q
S
D2 
D 
D1 
S 
P 
0
E
0
e
P
E 
1
E
Pe 
1
e
P
e
Q
1
e
Q
Q 
0
e
Q
S2 
S1 
D 
S 
P 
0
E
0
e
P
E 
1
E
Pe 
1
e
P
e
Q
1
e
Q
Q 
0
e
Q

---

29 
narx 
)
(
t
P
ga bog‗liq. Bu yerda 
)
(
t
P
t
- oraliqdagi narx, 
)
1
(

t
P
- oldingi P
)
1
(

t
- 
oraliqdagi narx. Talab funksiyasi:
 
)
(
1
0
t
P
a
a
t
Q
D



(2.11) 
bu yerda 
1
0
,
a
a
- o‗zgarmas parametrlar. 
Taklif funksiyasi: 
 
)
1
(
1
0




t
P
b
b
t
Q
S
(2.12) 
bu yerda 
1
0
,
b
b
- o‗zgarmas parametrlar.
Muvozanat narx quyidagi qaytariladigan bosqichlar bo‗yicha aniqlanadi: 
1. Talab va taklif chiziqlari grafigi chiziladi (gorizontal o‗q bo‗yicha narx 
P
qo‗yiladi, vertikal o‗q bo‗yicha taklif va talab qilingan mahsulot miqdori 
Q
);
2. Boshlang‗ich vaqt oralig‗i 
1

t
bo‗yicha taklif miqdori 
)
(
t
Q
S
, boshlang‗ich 
narx 
)
1
(
P
ga ko‗ra aniqlanadi, (boshlang‗ich narx 
)
1
(
P
) oldindan sotuvchi 
tomonidan beriladi;
3. 
2

t
oraliq uchun narx 
)
2
(
P
muvozanatlik shartidan aniqlanadi. 
)
2
(
)
2
(
S
D
Q
Q

(2.13) 
)
1
(
)
2
(
1
0
1
0
P
b
b
P
a
a





(2.14) 
Narx 
)
1
(
P
ma‘lum bo‗lgani uchun, yuqoridagi tenglikdan 
)
2
(
P
aniqlanadi; 
2

t
uchun 
)
2
(
P
aniqlanganidan keyin yuqoridagi ikkinchi va uchinchi bosqichlar 
takrorlanib, 
)
3
(
P
aniqlanadi va hokazo. Hisob-kitoblarning to‗xtash sharti 
)
1
(
)
(


t
P
t
P
bo‗lib, bu shart barjarilsa, muvozanat narx 
).
1
(
)
(



t
P
t
P
P
e
ko‗rinishida aniqlanadi. 
Taqribiy baholash: Agar 






)
1
(
)
(
lim
t
P
t
P
p
bo‗lsa, 
e
P
t
P

)
(
deb qarash 
mumkin. 
Misol. Quyidagi talab funksiyasi berilgan bo‗lsin: 
)
(
10
41
)
(
t
P
t
Q
D



Taklif funksiyasi:
)
1
(
3
2
)
(




t
P
t
Q
S

---

30 
2

t
uchun boshlang‗ich narx 
5
)
1
(

P
bo‗lsin va bu narxda taklif miqdorini 
aniqlaymiz:
.
17
5
3
2
)
2
(




S
Q
Muvozanatlik shartiga ko‗ra 
)
2
(
P
ni aniqlaymiz.
)
2
(
)
2
(
S
D
Q
Q

dan
17
)
2
(
10
41



P
, 
4
.
2
10
24
)
2
(


P
Endi 
3

t
hol uchun taklif miqdorini aniqlaymiz:
2
.
9
4
.
2
3
2
)
2
(
3
2
)
3
(







P
Q
S
Muvozanatlik shartidan 
)
3
(
P
ni aniqlaymiz:
)
3
(
)
3
(
D
S
Q
Q

yoki 
2
.
9
)
3
(
10
41



P
18
.
3
)
3
(

P
4

t
uchun taklif miqdori aniqlanadi; 
54
.
11
18
.
3
3
2
)
4
(




S
Q
Muvozanatlik shartidan 
)
4
(
P
ni aniqlaymiz. 
54
.
11
)
4
(
10
41



P
, 
946
.
2
)
4
(

P
. 
Keyingi hisob-kitoblarda
0162
.
3
)
5
(

P
va 
9954
.
2
)
6
(

P
, 
0208
.
0
)
5
(
)
6
(


P
P
. 
Agar aniqlik darajasini 
1
,
0
deb olsak, 
1
,
0
0208
,
0

bo‗lgani uchun muvozanat 
narx sifatida biz 
1
,
0
aniqlik bilan 
9954
,
2
)
6
(

P
ni qabul qilishimiz mumkin.
Muvozanat narxni to‗g‗ridan-to‗g‗ri muvozanatlik sharti bo‗yicha aniqlash 
ham mumkin:
P
t
P
t
P



)
1
(
)
(
deb 
)
(
)
(
t
Q
t
Q
S
D

yoki 
P
P





3
2
10
41
, 
3
13
39


P
. 
Muvozanat narx 
3

e
P
ga teng, muvozanat tovar miqdori 
11



S
D
e
Q
Q
Q
. 
Umuman olganda bozorning dinamik modelida bozor narxi 
)
(
t
P
ning 
o‗zgarishi uch xil variantga olib kelishi mumkin:
a) vaqt o‗tishi bilan bozor narxi 
)
(
t
P
ning muvozanat narxdan chetlanishi 
kamayib boradi;

---

31 
b) bozor narxi muvozanat narxdan uzoqlashib boradi; 
c) bozor narxi muvozanat narx atrofida tebranib turadi va bozor muvozanatiga 
hech vaqt erishilmaydi.
Agar taklif chizig‗i Stalab chizig‗iga nisabat tikroq bo‗lsa, birinchi hol yuz 
beradi. Agar taklif chizig‗ining yotiqligi talab chizig‗ining yotiqligiga nisbatan 
tikroq bo‗lsa, 



birinchi hol amalga oshadi Uchinchi holatda talab va taklif 
chiziqlari yotiqligi bir xil bo‗ladi (2.13-rasm): 
2.13-rasm. 



 bo‘lgan hol. 
Agar taklif chizig‗i 
S
talab chizig‗i 
D
ga nisbatan yotiqroq bo‗lsa, ikkinchi 
variant yuz beradi (2.14-rasm) va uchinchi variantda taklif va talab chiziqlari 
yotiqligi bir xil bo‗ladi: 
To‗g‗ri chiziqli talab va taklif funksiyalari:
)
(
t
P
A
a
D



)
1
(




t
P
B
b
S
uchun 


t
da 
)
1
(
)
(


t
P
t
P
bo‗ladi, ya‘ni muvozanat narxga bozor narxi 
yaqinlashadi agar quyidagi shart bajarilsa, ya‘ni 
1



bo‗lsa. 
Bozorning dinamik modelida narxlar traektoriyasi 
)...
2
(
),
1
(
P
P
o‗rgimchak uyasi 
to‗riga o‗xshagani uchun ham bu model to‗rsimon model deb nom olgan.
To‗rsimon model sifatida birja bozorini (masalan, qimmatli qog‗ozlar bozori, 
yoki valyuta bozorini) qarash mumkin.
Tovarning maksimal va minimal bahosi. Ba‘zi vaqtlarda bozor narxi davlat 
tomonidan o‗rnatiladi. Narx maksimal deyiladi, agar o‗rnatilgan narx 
P
~
muvozanat 
D 
S 
P 
P0 
Pe 


Q 
Qe 
0 




---

32 
narxdan kichik bo‗lsa
e
P
P

~
(
e
P
- muvozanat narx) va narxni maksimal narx 
P
~
dan 
yuqori belgilash ta‘qiqlansa. Maksimal narx ba‘zi bir mahsulotlarga aholini ushbu 
mahsulot bilan ma‘lum darajada ta‘minlash maqsadida davlat tomonidan 
o‗rnatiladi.
2.14-rasm. 



 bo‘lgan hol. 
Talab va taklif nazariyasiga ko‗ra, maksimal narxning o‗rnatilishi mahsulot 
tanqisligiga olib keladi. Tovar tanqisligini davlat o‗z zahirasidan mahsulotni 
bozorga chiqarish yo‗li bilan echadi, ya‘ni o‗z zahirasidagi 
S
D
Q
Q

miqdorda 
mahsulot chiqarib talab va taklifni tenglashtiradi.
 
 
 
2.15 –rasm. Narx maksimal bo‘lganda mahsulot tanqisligi 
Agar sotuvchilarga tovarni maksimal narx 
P
~
dan yuqori narxda sotishga ruxsat 
bo‗lmasa, taklif 
S
Q
miqdor bilan chegaralangani uchun, norasmiy bozor (xufiyona 
bozor) vujudga keladi (rasmda bu 
D
E
nuqta orqali ifodalangan va bu bozorda tovar 

D 
S 
P 
P0 

Q 
Qe 
0 



S 
D 
P 
ED 
E 
P
e 
P
н 
P
~
Q
S
Q
e
Q
D
Q
0 
E' 

---

33 
norasmiy bozor narxi 
н
P
da sotiladi; 
н
P
muvozanat narxdan ancha yuqori bo‗lishi 
mumkin).
Mahsulotning narxi 
P

minimal narx deyiladi, agar minimal narx muvozanat 
narxdan katta bo‗lsa, 
e
P
P


(Re-muvozanat narx) (2.16-rasm) va narx 
P

ni 
pasaytirish mumkin bo‗lmasa. 
2.16-rasm. Narx minimal bo‘lganda mahsulot ortiqchaligi. 
Bunday minimal narx davlat tomonidan, ushbu mahsulotni ishlab 
chiqaruvchilarni himoya qilish uchun o‗rnatiladi. Minimal narxning o‗rnatilishi, 
ortiqcha mahsulotning vujudga kelishiga olib keladi yoki mahsulotlar sotilmasdan 
omborlarda to‗planib qolishiga olib keladi. Bu vaziyat 2.16-rasmdagi grafikda 
keltirilgan, ortiqcha mahsulot hajmi 
D
S
Q
Q

ga teng. Agar davlat mahsulotni 
minimal narxdan past narxda sotishga ruxsat bermasa, bu yerda ham norasmiy 
bozor vujudga keladi. Grafikdagi 
'
E
nuqta ortiqcha mahsulotni norasmiy ravishda 
muvozanat narxdan past narxda (
н
P
narxda) sotilishi mumkin bo‗lgan vaziyatni 
ko‗rsatadi. Shunday qilib, talab va taklif modeli orqali bozor narxlarini 
o‗zgartirishning oqibatlarini chuqur tahlil qilish mumkin. 
2.4. Elastiklik nazariyasi. Talab va taklif egiluvchanligi 
Ma‘lumki, tovarga bo‗lgan talab, uning narxiga, iste‘molchi daromadiga va 
boshqa tovarlar narxiga bog‗liqdir. Xuddi shunday, taklif tovar narxiga va tovarni 
ishlab chiqarish harajatiga bog‗liq. 
Masalan, limonning narxi oshsa, unga talab kamayadi. Lekin, biz shu tovarga 
talabni yoki taklifini miqdoriy jihatdan o‗sishi yoki kamayishini bilmoqchimiz. 
E 
E

Q
S 
D 
P 
ES 
ED 
P
e 
P
н 
P
~
S
Q
e
Q
D
Q
0 

---

34 
Agar limon narxi 15% ga oshsa, unga bo‗lgan talab qanchaga o‗zgaradi? Yoki 
daromad 10% ga oshgandagi talab qanchaga o‗zgaradi? Bunday savolga javob 
berish uchun, elastiklik tushunchasidan foydalanamiz. 
Elastiklik - bir o‗zgaruvchining boshqa bir o‗zgaruvchi ta‘siri ostida 
o‗zgarishini o‗lchaydigan o‗lchov; aniqroq qilib aytganda, biror o‗zgaruvchining 
bir foizga o‗zgarishini natijasida boshqa bir o‗zgaruvchining ma‘lum foiz 
miqdorga o‗zgarishini ko‗rsatadigan sondir. 
Bunga eng muhim misollardan biri bo‗lib, narxga bog‗liq bo‗lgan talab 
elastikligidir. Bu elastiklik tovar narxining bir foizga o‗zgarishi, unga bo‗lgan 
talabning necha foizga o‗zgarishini ko‗rsatadi. 
Bu ko‗rsatkichni to‗liqroq ko‗rib chiqamiz. Narxga bog‗liq talab elastikligini 
quyidagicha yozamiz: 
,
%)
(
%)
(
P
Q
E
D
p



(2.15) 
bu yerda 
%
Q

- 
Q
ning foiz bo‗yicha o‗zgarishi; 
%
P

- 
P
ning foiz o‗zgarishi. 
Shuni eslatish lozimki, foiz o‗zgarish, o‗zgaruvchining absolyut o‗zgarishini, 
o‗zgaruvchining oldingi darajasiga nisbatidir, ya‘ni: 
%
100
%
%;
100
%








P
P
P
Q
Q
Q
. 
Demak,
P
Q
Q
P
P
P
Q
Q
E
p









%
100
%
100
.
(2.16) 
Agar talab uzluksiz funksiya sifatida, ya‘ni 
)
(
P
f
Q
D

ko‗rinishida berilgan 
bo‗lsa, uning elastiklik koeffitsienti quyidagi formula bo‗yicha aniqlanadi: 
Q
P
P
f
Q
P
P
Q
E
p







)
(
. 
Narxga bog‗liq talab elastikligi manfiydir, ya‘ni 
0

p
E
. Tovar narxi oshganda, 
unga talab kamayadi, shuning uchun 
0



P
Q
. (2.16) tenglamadan kelib chiqadiki, 

---

35 
narxga bog‗liq talab elastikligi, narxning tovar miqdoriga nisbatining 






Q
P
birlik 
narxga to‗g‗ri keladigan tovar birligi o‗zgarishiga 








P
Q
ko‗paytirishdan hosil 
bo‗ladigan miqdorga teng. Lekin, talab egri chizig‗i bo‗yicha yurganda 
P
Q


o‗zgarishi yoki o‗zgarmasligi mumkin, narx va tovar miqdori esa har doim 
o‗zgarib boradi. Demak, narxga bog‗liq talab elastikligi talab chizig‗ining alohida 
nuqtasida o‗lchanadi va egri chiziq bo‗yicha siljiganimizda, u o‗zgarib boradi. 
Real statistik ma‘lumotlarga ko‗ra, nuqtaviy va yoysimon elastiklik 
koeffitsientlarini aniqlash mumkin, nuqtaviy elastiklik 
Talabning narxga ko‗ra elastiklik koeffitsientini hisoblash formulasi: 
1
1
2
1
1
2
P
P
P
Q
Q
Q
E
D
D
D
D



.
(2.17) 
Taklifning narxga ko‗ra elastiklik koeffitsientini hisoblash formulasi: 
1
1
2
1
1
2
P
P
P
Q
Q
Q
E
S
S
S
S



.
(2.18) 
Talabning narxga ko‗ra yoysimon elastikligini hisoblash formulasi: 

























2
/
2
/
2
1
1
2
2
1
1
2
P
P
P
P
Q
Q
Q
Q
E
D
D
D
D
D
.
(2.19) 
Bu yerda 
D
Q
1
va P
1
talabning va tovar narxining boshlang‗ich qiymatlari, 
D
Q
2
va 
P
2
- talabning va tovar narxining o‗zgargan qiymatlari.
Yoysimon elastiklik hisoblanganda, 
D
Q
va 
P
larning bazis ko‗rsatkichlari 
sifatida, ularning boshlang‗ich va o‗zgargan qiymatlarining o‗rtacha qiymatlari 
olinadi.

---

36 
Misol. Limonga bo‗lgan talab 100 dona bo‗lganda, har bir limon narxi 21 
so‗mni tashkil qiladi, talab 200 dona bo‗lganda bir dona limon 18 so‗m bo‗ladi. 
Yoysimon elastiklik koeffitsientini hisoblaymiz. 
18
;
200
;
21
;
100
2
2
1
1




P
Q
P
Q
D
D
. 








,
33
,
4
15
,
0
67
,
0
5
,
19
3
150
100
2
/
18
21
21
18
2
/
200
100
100
200























D
E
demak, bitta limon narxi bir foizga tushganda, unga bo‗lgan talab 4,33 foizga 
o‗sadi. 
Elastiklik koeffitsienti qiymatiga qarab talabni elastik, noelastik va birlik 
elastiklikka ega bo‗lgan talablarga ajratish mumkin.