Mikrobiologiya

a
v
i
r
a
l
o
z
’
a
a
li
O
r
a
l
s
u
r
i
v
i
h
c
v
o
l
q
a
s
K
N
D
r
a
l
s
u
r
i
v
s
k
o
P
o
n
e
d
A
s
u
r
i
v
r
a
l
s
e
p
r
e
G
r
a
l
s
u
r
i
v
i
s
u
r
i
v
k
a
h
c
e
h
c
n
i
h
C
i
s
u
r
i
v
k
a
h
c
e
h
c
n
i
h
C
)
ð
it
o
r
e
s
4
3
(
i
s
u
r
i
v
o
n
e
d
a
m
a
d
O
i
s
u
r
i
v
s
e
p
r
e
g
y
i
d
d
O
i
s
u
r
i
v
k
a
h
c
e
h
c
v
u
S
i
h
c
v
o
l
q
a
s
K
Í
Ð
r
a
l
s
u
r
i
v
a
n
r
o
k
i
P
r
a
l
s
u
r
i
v
a
g
o
T
r
a
l
s
u
r
i
v
o
s
k
i
m
o
t
p
O
r
a
l
s
u
r
i
v
o
s
k
i
m
a
r
a
P
r
a
l
s
u
r
i
v
o
d
b
a
R
r
a
l
s
u
r
i
v
:i
s
u
r
i
v
ti
l
e
y
i
m
o
il
o
P
i
r
a
l
s
u
r
i
v
O
H
S
E
a
v
i
k
a
s
k
o
K
i
s
u
r
i
v
it
il
a
f
e
s
n
e
a
n
a
K
i
s
u
r
i
v
a
m
ti
s
i
q
i
r
a
S
i
s
u
r
i
v
i
s
a
m
ti
s
i
k
i
g
a
r
r
o
m
e
g
k
s
m
O
i
s
u
r
i
v
p
ð
i
r
G
-
r
a
l
a
q
h
s
o
b
a
v
q
i
m
a
z
i
q
,i
k
p
e
t
,
p
ð
i
r
g
a
r
a
P
i
r
a
l
s
u
r
i
v
g
n
i
n
i
s
u
r
i
v
h
s
i
r
u
t
u
Q
n
a
g
i
d
y
a
m
n
a
l
a
y
i
s
t
a
k
if
i
s
s
a
l
K
r
a
l
s
u
r
i
v
ti
t
a
p
e
G
i
s
u
r
i
v

314
viruslar peplos deb nomlanuvchi qobiqdan iborat. Bu qobiq viruslarni
xo‘jayini hujayrasidan ajralib chiqqanida hosil bo‘ladi. Virus kapsidi
xo‘jayini hujayrasining sitoplazmatik membranasi ichki qavatida o‘ralib,
bitta  yoki  bir  nechta  super  kapsid  qobig‘ini  hosil  qiladi.  Bunday
qobiqni faqat ayrim viruslar, masalan, quturish, gerpes, ensefalit virus-
larigina saqlaydi. Bu qobiq fosfoliðidlar saqlaydi va ular efir ta’sirida
parchalanadi.
Ayrim  viruslarning  tashqi  yog‘li  qavatidan  tikanga  o‘xshash
kapsomerlar chiqib turadi (bu tikanlar o‘tmas) va ularni peplomerlar
(masalan,  griðp  virusi)  deyiladi.  Nuklein  kislotasi  nasl  belgilarini
uzatuvchi  bo‘lib  hisoblanadi,  kapsid  va  tashqi  qobiq  esa  himoya
funksiyasini bajaradi. Bundan tashqari, ular virusning hujayra ichiga
kirishiga yordam beradi.
Viruslarning o‘lchami. Viruslar nanometrlarda o‘lchanadi. Ularning
o‘lchami 15—20 dan 350—400 nm.gacha boradi.
Viruslarning katta-kichikligini o‘lchash usullari: 1) teshiklari ma’lum
bo‘lgan bakteriologik filtrlarda filtrlash usuli; 2) ultrasentrifugalash (yirik
viruslar tez cho‘kadi); 3) elektron mikroskopda suratga olish usuli.
Viruslarning kimyoviy tarkibi. Viruslarda DNK va RNK tuzilishi
va miqdori turlichadir. DNK ning molekular massasi 1—10
6
 dan
1,6—10
8
 gacha, RNK da 2—10
6
 dan 9,0—10
6
 gacha bo‘ladi.
Virionlarda oqsillar kam miqdorda bo‘lib, ular 16—20 ta amino-
kislotadan tashkil topgan. Kapsid oqsilidan tashqari, nuklein kislotasi
bilan  bog‘lanuvchi  ichki  oqsil  ham  mavjud.  Oqsillar  viruslarning
antigenlik xossasini namoyon qiladi. Shuningdek, poliðeptid zanjiri
zich  joylashganligi  sababli  u  viruslarni  xo‘jayinning  hujayra
fermentlaridan himoyalab turadi.
Murakkab  virionlarning  tashqi  qobig‘ida  yog‘lar  va  uglevodlar
aniqlangan. Yog‘ va uglevod manbai bo‘lib, hujayra qobig‘i hisoblanadi.
Ayrim viruslar tarkibiga kiruvchi polisaxaridlar eritrotsitlarni aggluti-
natsiyaga uchratish xossasiga egadirlar.
Viruslarning fermentlari. Viruslar o‘zlarining metabolizmiga (modda
almashinish) ega emas va shuning uchun ham modda almashinuvida
ishtirok etadigan fermentlarga muhtojligi yo‘q. Lekin ayrim viruslarda
fermentlar  borligi  aniqlangan  bo‘lib,  ular  viruslarning  xo‘jayin
hujayrasiga  kirishida  yordamlashadi.  Masalan,  A  griðp  virusidagi
neraminidaza,  hayvon  hujayrasi  qobig‘ida  saqlanadigan  neytramin
kislotasini  parchalash  xossasiga  ega.  Faglarida  hujayra  qobig‘ini
parchalovchi lizotsim, fosfataza va boshqa fermentlar aniqlangan.
Virus  antigenlarini  aniqlash.  Virus  antigenlarini  kasallangan
xo‘jayin hujayrasida immunofluoressensiya usulida aniqlash mumkin.
Bunda viruslar bilan kasallangan xo‘jayin hujayrasiga maxsus immun

315
luminessentlovchi  zardob  bilan  ishlov  beriladi.  Luminissent  mik-
roskop  ostida  qaralganda  hujayraning  viruslar  to‘plangan  qismida
yorug‘lik ajralayotgani kuzatiladi. Viruslar turini esa ishlov berilgan
zardobga qarab aniqlanadi.
Viruslarni hujayra bilan o‘zaro ta’siri. Bu jarayon bir necha davrda
kechadi.
I davr. Virus va hujayra retseptorlari hisobiga adsorbsiya jarayoni
boshlanadi. Murakkab virionlarda retseptorlar qobiq yuzasida tikanga
o‘xshab (griðp virusi), oddiy virionlarda esa kapsid yuzasida joylashgan
bo‘ladi.
II davr. Virusni xo‘jayin hujayrasiga kirishi. Bu turli viruslarda turlicha
o‘tadi.  Masalan,  ayrim  faglar  o‘zlarining  o‘simtalari  bilan  hujayra
qobig‘ini zararlaydi va nuklein kislotasini hujayra ichiga kiritib yuboradi.
Boshqa viruslar xo‘jayin hujayrasiga vakuola yordamida tortilish yo‘li
bilan kiradi, ya’ni virus kirayotgan joyning hujayra qobig‘ida chuqurcha
hosil bo‘ladi. So‘ngra chuqurchaning chetlari birikadi va virus hujayra
ichida qoladi. Bunday tortilish yo‘lini viropeksis deyiladi.
III davr. «Virusni yechintirish» (dezintegratsiya). Nuklein kislotasi
o‘zini himoya qilib turuvchi oqsil qavatidan (qobiq va kapsid) qutuladi.
Yechinish jarayoni adsorbsiya vaqtida yoki virus hujayra ichiga tushganda
kechishi mumkin.
IV davr. Bu davrda nuklein kislotalarining replikatsiyasi  (nusxa
ko‘chirish) va viruslar oqsilining sintezlanishi boshlanadi. Bu davrda
xo‘jayin  hujayrasining DNK yoki RNKsi  ishtirok  etadi.
V davr. Virionni to‘plash. Bu jarayon viruslarning nuklein kislotasi
atrofida oqsil bo‘laklarini o‘zlaricha to‘planishi bilan o‘tadi. Oqsillar
sintezi virus nuklein kislotasining  sintezidan so‘ng bir necha soat yoki
daqiqa  oralig‘ida  boshlanishi  mumkin.  Ayrim  viruslarda  o‘zlaricha
to‘planish sitoplazmada, boshqalarida xo‘jayinning yadro hujayrasida
yuzaga kelishi mumkin. Òashqi qobig‘i (peplos) doimo sitoplazmada
hosil bo‘ladi.
VI  davr.  Xo‘jayin  hujayrasidan  virionlar  uning  qobig‘i  orqali
siqib chiqariladi yoki ular xo‘jayin hujayrasida hosil bo‘ladigan teshik
orqali (bu holda xo‘jayin hujayrasi nobud bo‘ladi) chiqadi.
Virus va hujayraning o‘zaro ta’sir turlari
Birinchi turi — samarali infeksiya — xo‘jayin hujayrasida virion-
larning  yangidan  hosil  bo‘lishi  bilan  tavsiflanadi.  Ikkinchi  turi  —
abortiv infeksiya — nuklein kislotasi replikatsiyasining uzilishi bilan
kechadi. Uchinchi turi — xo‘jayin hujayrasida DNK nuklein kislota-
sining yaratilishi bilan tavsiflanadi. Bunda xo‘jayin hujayrasi va virusning

316
birgalikda yashash shakli (virogeniya) yuzaga keladi. Bunday holda
virus va hujayra DNK replikatsiyasining sinxronligi ta’minlanadi. Faglarda
esa bu jarayon lizogeniya deb yuritiladi.
Mikroskopik tekshirish. Ayrim virusli infeksiyalarda organizm hujayra
sitoplazmasi yoki yadrosida maxsus hujayra ichidagi tanachalar, ya’ni
kiritmalar (quturishda Babesh—Negri, chechakda Gvarniyer tanacha-
lari) kuzatiladi va bu hol diagnostikada katta ahamiyatga ega. Virus
bo‘laklari va tanacha — kiritmalarni sun’iy ravishda, maxsus usullarda
ishlov berish yordamida kattalashtirib mikroskop immersion sistemasida
o‘rganiladi. Mayda virionlar esa elektron mikroskop ostida kuzatiladi.
Hujayra ichidagi kiritmalar haqida turlicha nuqtayi nazarlar mavjud.
Ayrim olimlar ularni viruslarning to‘planishi natijasi desalar, boshqalari
virusni hujayra ichiga kirishi natijasida hosil bo‘lgan reaksiya natijasidir,
deb hisoblaydilar.
Viruslarning chidamliligi. Ko‘pgina viruslar yuqori harorat ta’sirida
parchalanadi.  Lekin,  ayrim  viruslar,  masalan,  gepatit  virusi  yuqori
haroratga chidamlidir.
Past haroratga viruslar sezuvchan emas. Quyoshning ultrabinafsha
nurlari  viruslarga  parchalovchi  ta’sir  ko‘rsatadi.  Quyoshning  tarqoq
nurlari esa ularga kamroq ta’sir ko‘rsatadi. Viruslar glitseringa chidamli
bo‘lib, bu ularni glitserinda uzoq vaqt saqlanishiga imkon yaratadi. Ular
antibiotikka chidamli (viruslarni kultivatsiya qilishda ularni qo‘shimcha
mikrofloradan ozod qilish uchun antibiotiklar bilan ishlov beriladi).
Ishqor, kislota va dezinfeksiyalovchi moddalar viruslarga halokatli
ta’sir ko‘rsatadi. Lekin ayrim viruslar formalin ta’sirida parchalansa
ham immunogenlik xossasini saqlab qoladi. Bu vaziyat vaksinalar olishda
formalindan foydalanishga imkon beradi (quturishga qarshi vaksina).
Patogenligi. Ayrim viruslarga sezuvchan hayvonlar katta doirani
tashkil etadi. Masalan, quturish  virusiga  ko‘p  hayvonlar  sezuvchan
bo‘ladi. Ayrim viruslar esa faqat bitta tur hayvonni zararlaydi. Masalan,
it toun virusi faqat itlarni zararlaydi. Shunday viruslar borki, hayvonlar
ularga umuman sezuvchan emas (masalan, qizamiq virusi).
Viruslarning tashqi muhitga chiqishi va tarqalishi
Bemor organizmidan poliomiyelit virusi va boshqa enteroviruslar
najas  bilan,  quturish  virusi  so‘lak  bilan,  griðp  virusi  va  boshqalar
nafas shilliq pardalari orqali tashqariga chiqadi. Viruslar havo-tomchi
(griðp, chechak), alimentar (gepatit, poliomiyelit), bilvosita kontakt
(quturish), transmissiv (ensefalit) yo‘llar bilan tarqaladi.
Viruslarni  undirish  usullari.  Viruslar  faqat  to‘qimalarda  o‘sadi.
Ular  tovuq  embrionida,  kultura  to‘qimalarida,  sezuvchan  hayvon
organizmida, bo‘g‘imoyoqlilar organizmida o‘stiriladi.

317
Viruslarni  o‘rganishning  dastlabki  davrida  olimlar  hayvonlarga
yuqtirib kuzatishgan. Lekin bu usul juda murakkab bo‘lib, ko‘pgina
viruslarga  esa  hayvonlar  sezuvchan  ham  emas  edi.  Virusologiya
rivojlanishida  ularni  tovuq  embrionida,  odam  va  hayvon  kultura
to‘qimalarida o‘stirish katta natijalar berdi.
Òovuq embrionini zararlash. Viruslar bilan zararlash uchun 7—12
kunlik tovuq embrioni olinadi va u 37°C li termostatda qoldiriladi.
Havodagi namlik yetarli bo‘lishi uchun esa termostatga idishda suv
quyiladi.
Òovuq embrionining tajribaga yaroqliligi embrionning harakat-
lanishi va xorion-allantois qobig‘idagi qon tomirlarining ko‘rinishiga
qarab aniqlanadi. Buning uchun ovoskopdan foydalaniladi.
Òovuq  embrionining  quyidagi  qatlamlariga  zararli  materiallar
yuboriladi:
1) xorion — allantois qobig‘iga;
2)  allantois  bo‘shlig‘iga;
3) amniotik bo‘shlig‘iga;
4) sariqlik qopchasiga.
Òovuq  embrionini  zararlash  bokslarda,  steril  sharoitda,  steril
asboblar  yordamida  olib  boriladi.  Ishni  boshlashdan  avval  tovuq
embrioni ikki marta spirtga namlangan paxta bilan artib yuborilishi
lozim.
Xorion—allantois qobig‘ini zararlash. Òuxum spirt bilan zararsiz-
lantirilgandan so‘ng uning to‘mtoq qismini po‘stlog‘i, so‘ngra po‘stloq
ostidagi parda olinadi va shunda xorion—allantois qobig‘i ko‘rinadi.
Zararli materialdan steril shpris yoki piðetka yordamida 0,1—0,2 ml
olib, xorion—allantois qobig‘iga yuboriladi. So‘ng tuxum po‘stlog‘i
yana yopilib, ustidan eritilgan parafin quyiladi.
Òuxumning  boshqa  butun  joyiga  unga  qanday  zararli  material
yuborilganligi oddiy qalamda yoziladi.
Amniotik bo‘shlig‘ini zararlash. Òuxum ovoskopga qo‘yilib, uning
yon tomonidan qon tomirlari kam bo‘lgan xorion—allantois qavati
qatlam  bilan  belgilab  olinadi.  Òuxum  gorizontal  holatda  zararsiz-
lantiriladi. Maxsus steril nayza bilan uning po‘sti 2—3 mm chuqurlikda
teshiladi va shu teshik orqali steril shpris yordamida zararli material
amniotik  bo‘shlig‘iga  yuboriladi.  Yuborilayotgan  suyuqlik  toshib
ketmasligi uchun tuxumni havo qopi tomonidan teshib qo‘yish lozim.
Zararli  material  yuborilgandan  so‘ng  har  ikki  teshik  parafin  bilan
bekitiladi.
Allantois  bo‘shlig‘iga  yuborish.  Zararlash  qorong‘ilashtirilgan
boksda  olib  boriladi.  Òuxumning  havo  qatlami  belgilab  olinadi  va
zararsizlantiriladi. So‘ngra uning po‘stidan bo‘shliq ochib, steril shprisda

318
zararli material embrion tomon harakatlantiriladi. Agarda igna allan-
tois bo‘shlig‘iga yetgan bo‘lsa, embrion soyasi o‘z joyini o‘zgartiradi.
Zararli material yuborilgandan so‘ng teshik parafin bilan bekitiladi.
Virusning biologik xossasiga qarab zararlangan tuxumni saqlash
vaqti va harorati belgilanadi. Zararlangan tuxumni har kuni ovoskopga
qo‘yib, embrionning tirikligi tekshiriladi. Embrion birinchi kuniyoq
nobud bo‘lsa, u zararli material yuborilayotganda shikastlangan, degan
xulosaga kelinadi. Bunday tuxumlar tajribadan chetlashtiriladi.
Embrionning har bir qatlamini o‘rganish talab qilinadi. Buning
uchun material ma’lum tartibda to‘planadi. Dastlab  allantois suyuqligi,
so‘ngra amniotik suyuqligi piðetkada so‘rib olinadi, xorion allantois
qobig‘i, amniotik qobig‘i, embrion sariqlik qopchasi va shundan so‘ng
xorion allantois qobig‘i ajratiladi. Xorion allantois qobig‘idagi o‘zga-
rishlarning  tavsifiga  qarab  zararlangan  embrionda  virus  borligi
aniqlanadi.
Gemagglutinatsiya aktivligiga ega bo‘lmagan viruslar komplement
bog‘lanish reaksiyasi yordamida aniqlaniladi. Allantois yoki amniotik
suyuqlikda virusni aniqlash uchun gemagglutinatsiya reaksiyasi qo‘yi-
ladi.
Kultura  to‘qimalarida  undirish  usuli
Sezgir to‘qima kulturalarida viruslarni undirish uchun odam va
turli xil hayvonlar to‘qimalaridan foydalaniladi. Birlamchi triðsinlan-
gan bir qatlamli kulturalar va organizmda qaytadan ishlangan to‘qi-
malar yuborish amaliyotda keng qo‘llaniladi.
Bir qatlamli kultura to‘qimalar yassi shisha — matraslarda undiriladi.
Suyuq oziqa muhitning to‘qima suspenziyalari 37°C haroratda ma’lum
gistologik tuzilishga ega bo‘lgan «In vitro» to‘qima qatlamlari o‘zga-
rishiga (degeneratsiyaga) qarab viruslarning bor-yo‘qligi aniqlanadi.
Virus saqlovchi materialni unga mos bo‘lgan ma’lum turdagi zardobni
qo‘shib, viruslarni neytrallanishiga qarab aniqlash mumkin.
Bu usullar tekshirish natijalarini tezroq olishga yordam beradi va
ancha  tejamli  hisoblanadi.  Agar  viruslar  sitopatologik  o‘zgarishlar
keltirib chiqarmasa yoki tovuq embrionida o‘smasa, bunday hollarda
laboratoriya hayvonlarini zararlash usulidan foydalaniladi.
Viruslarni  undirish  uchun  qayta  ishlangan  to‘qimalardan
foydalaniladi. Bu to‘qimalar xavfli o‘smalardan olinadi. Bir qatlamli
to‘qimalar odam, tovuq, hayvon embrionlaridan olinadi. Bir qatlamli
to‘qimalar  ularda  viruslar  undirish  usulining  oddiyligi  va  natijani
osongina o‘qilishi bilan ustun turadi.

319
Òo‘qimalarning  organizmdan  tashqarida  rivojlanish  qobiliyati
ularning differensiyalanish darajasiga bog‘liq. Kamroq differensiyalangan
to‘qimalar  katta  proliferatsiya  (to‘qima  elementlarining  ko‘payishi)
qobiliyatiga ega (masalan, biriktiruvchi, epitelial to‘qimalar).
Birlamchi  kultura  to‘qimalarini  tayyorlash  usulining  mohiyati
hujayralararo to‘qimalarni parchalash va ularni ajratib bir qatlamli
to‘qimalar hosil qilishdan iborat.
Òo‘qimalarni ajratish, asosan, ularga proteolitik fermentlardan
triðsinni ta’sir ettirish yo‘li bilan olib boriladi. Òriðsin eritmasi hujay-
ralarni bo‘linib, ko‘payish xususiyatini saqlab qolgan holda, ularni
ajralishini ta’minlaydi. Òo‘qimalar kulturasini o‘stirish uchun ma’lum
oziqa muhitlar kerak. Oziqa muhitlar tarkibi juda murakkab bo‘lib,
qator ingrediyentlar (aminokislota, glukoza, vitamin, mineral tuzlar,
kofermentlar va b.)ni o‘z ichiga oladi. Òo‘qimalar kulturasi aseptik
sharoitda olinadi. Bakterial florani o‘ldirish uchun oziqa muhitlariga
antibiotiklar (1 ml oziqa muhitiga 500 birlik penitsillin va 250 birlik
streptomitsin) qo‘shiladi. Òayyorlangan to‘qimalarga 0,25 % li isitilgan
triðsin eritmasi quyiladi va termostatda 37°C ga qoldiriladi. Òo‘qima
o‘stirilayotgan  davrda  kolbani  vaqt-vaqti  bilan  aylantirib  turiladi.
Òriðsinlangan to‘qimalar 5 daqiqa davomida 800—1000 aylanma
tezlikda sentrifuga qilinadi.
Òo‘qimalarni jarohatlamaslik uchun triðsinlash va sentrifugalashni
juda ehtiyotlik bilan olib borish lozim. Sentrifuga qilingandan so‘ng
cho‘kma ustidagi suyuqlik to‘kiladi, cho‘kmasi esa oziqa muhitiga
joylashtiriladi. Bir xil to‘qima aralashmasi hosil bo‘lishi uchun cho‘kma
bir qavatli steril  dokali voronka orqali filtrlanadi. Òo‘qima aralashmasini
sterillikka tekshirish uchun 0,1 ml.dan olib, ikkita probirkadagi shakarli
sho‘rvaga ekiladi.
Òo‘qimalar kulturasini yaxshi o‘sishi ekilayotgan to‘qimalarning
miqdoriga  bog‘liq.  Shu  sababli  triðsinlangandan  keyin  Goryayev
kamerasidagi to‘qimalar hisoblanadi. Òo‘qima aralashmasi bo‘lingan-
dan so‘ng 1 ml.da 500000—1000000 ta to‘qima nisbatida oziqa muhitida
suyultiriladi va probirkalarga hamda matraslarga quyiladi. Òo‘qima
kulturasi  bo‘lgan  probirkalar  termostatda  qiyshaytirilgan  holda
qoldiriladi.
Ekilgan  kulturalar  o‘sayotganligini  bilish  uchun  ular  har  kuni
mikroskopning kichik obyektivida o‘rganib turiladi. Normal prolife-
ratsiyalangan  hujayralar  yorug‘  va  bir  qatlamli  bo‘lib  o‘sadi.  Agar
hujayralar qorong‘i, donador va proliferatsiyalangan bo‘lmasa, muhit
ifloslanganligidan (idishlar yaxshi tozalanmagan yoki ingrediyentlar
iflosligidan)  dalolat  beradi.  Bunday  kulturalar  tajribadan  chetlash-
tiriladi.

320
Oziqa muhitlar kultura ekilgandan so‘ng 2—3 kunda almashtirib
turiladi, bu proliferatsiya kuchini yaxshilaydi. Normal, yaxshi prolife-
ratsiyalangan hujayralargina tekshirilayotgan material bilan zararlanadi.
Qayta ishlangan kulturalar xavfli o‘smalardan olinadi. Hela shtammi
Helena ismli ayolning bachadon bo‘yin rakidan (1950-yil), Her—2
shtammi yutqin rakidan olingan. Bu hujayralar laboratoriya sharoitida
ketma-ket ekish yo‘li bilan o‘stiriladi. Ularning o‘ziga xosligi shundan
iboratki, hujayralar uzoq vaqt davomida bo‘linib ko‘payadi. Hozirgi
vaqtda  bu  hujayralar  minglab  (generatsiyadan)  avloddan  almashib
o‘tgan.  Ekish  jarayonida  ular  ayrim  morfologik  va  biokimyoviy
xossalarini yo‘qotadi, ya’ni mutatsiyaga uchraydi. Shunday bo‘lsa ham,
ular  viruslarni  o‘ldirish  qobiliyatiga  egadirlar.  Bunday  to‘qima
kulturalaridan butun dunyo laboratoriyalarida foydalaniladi. Òo‘qima
kulturalarida  viruslarning  bo‘linib  ko‘payish  muddati  ularning  o‘z
xossalariga va to‘qima turiga bog‘liqdir.
Viruslarning borligi to‘qimalarning sitopatologik ta’siriga qarab
baholanadi. Mikroskop ostida qaralganda hujayralarda o‘zgarishlar
kuzatiladi. Virusning  xossasi  va  miqdoriga  qarab,  to‘qimaning
sitopatologik ta’siri va faoliyati o‘zgaradi. Ayrim viruslarda sitopatologik
ta’siri bir necha kundan keyin (chechak virusida), ayrimlarida 1—2
haftada (gepatit virusi va b.) ko‘rinadi.
Hozirgacha  odamni  jarohatlovchi  yuzlab  viruslar  aniqlangan.
Virusli infeksiyalarga qarshi kurashish bir necha usullarda olib boriladi.
Emlash  eng  yaxshi  usul  hisoblanadi.  Emlash  yordamida  chechak
batamom yo‘qotilgan. Poliomiyelit kasalligi esa keskin kamaygan. Virusli
infeksiyalarga qarshi kurashda umumiy profilaktika — daydi itlarni
yo‘qotish (quturishda), shaxsiy va umumiy gigiyena qoidalariga rioya
qilish va boshqalar katta ahamiyatga ega.
Lekin bu tadbirlarning hammasi ham virusli kasalliklarni to‘liq
yo‘qota olmaydi. Hozirgi vaqtda olimlar hujayrani jarohatlamagan
holda viruslarni yo‘qotish yo‘llarini izlashmoqda.
Asosiy tekshirish usullari
1. Gemagglutinatsiya reaksiyasi, bevosita gemagglutinatsiya reak-
siyasi, komplement bog‘lanish reaksiyasi.
2. Immunofluoressensiya usuli.
3. Òo‘qima kulturalarida viruslarni neytrallash reaksiyasi.
4.  Gistologik usul — kiritmalar (quturishda Babesh—Negri kirit-
masi, chechakda Pashshen tanachalari va b.) aniqlanadi.
5. Biologik usul.

321
42-bob.
 RNK SAQLOVCHI VIRUSLAR
Griðp  qo‘zg‘atuvchisi
Griðp nafas yo‘lining keng tarqalgan o‘tkir yuqumli kasalligi bo‘lib,
u epidemiologik xarakterga ega va ko‘pgina  odamlarni shikastlantiradi.
XX asr boshlarida M.I. Afanasyev va P.B. Vaks kasallik virus
tabiatli ekanligini aytib o‘tishgan. 1903-yili C. Smits, K. Endryus va
P.  Leydlou  bemorlardan  ajratib  olingan  griðp  virusining  turini