Mikrobiologiya va virusologiya

Zamburug‘lar
. Ko‘pchilik zamburug‘larning xarakterli xususiyati shundan iboratki, 
ularning tanasi shoxlangan ipchalar (giflar) dan tashkil topadi, bu vegetativ tanadir. Zamburug‘ 
tanasining bunday tuzilganligi uning tashki muhitga tegib turish yuzasini haddan tashkari oshiradi. 
Ba’zi zamburug‘larning giflari oidiya deb atalgan qisqa hujayralarga bo‘linadi, oidiyalar vegetativ 
ko‘payish uchun xizmat kiladi. Achitqi zamburug‘larida kurtaklanuvchi mitseliy hosil bo‘ladi. 
Jinsiy yo‘l bilan ko‘payishda ikkita hujayra qo‘shilishidan zigospora (mog‘or zamburuglarda), 
askospora (xaltachali zamburug’larda), bazidio spora (bazidiyali zamburug‘larda) hosil bo‘ladi. 
Bu mikroorganizmlarning hammasi bo‘lib 70 mingdan ortiq turi ma’lum. Fikomitsetlarga 
mog‘or zamburug‘lari misol bo‘ladi, ular tabiatda keng tarqalgan bir hujayrali shoxlangan mitseliy 
hosil kiladi. Uning uchidan spora bilan to‘lgan sharsimon sporangiyli meva hosil qiluvchi giflar 
ajralib chiqadi.
Askomitsetlarga achitqilar kiradi, Bular bir hujayrali, tuxumsimon va elipsimon shaklida, 
uzunligi 8-10 mkm, yo‘g‘onligi 27 mkm ga yakin. Ularni hujayralari qobik, protoplazma va 
o‘zakdan iborat. Asosan oddiy bo‘linish, kurtaklanish yo‘li bilan ko‘payadi. Ba’zilari esa 
askospora hosil kilish yo‘li bilan ko‘payadi. Achitqilar tabiatda niqoyatda keng tarqalgan bo‘lib, 
asosan mevalarni ustida, gullarning shirasida, sut mahsulotlari va boshqalarda tarqalgan. 
Achitqilardan vino, pivo va non tayyorlashda keng foydalaniladi. Achitqilarning hujayrasida 
organizm uchun foydali oqsil, uglevodlar va vitamin V guruhi bor. Achitqilarning ayrim turlari 
odam va hayvonlarda blastomikoz va kandidamikoz kasalliklarini paydo qilishi mumkin. 
Takomillashmagan zamburuglar sinfining vakillariga foma. fuzarium, klodosporium va boshkalar 
misol bo‘ladi. Ular doim tuprokda uchraydi. Foma avlodiga kiruvchi zamburuglar ko‘pincha 
vereskgulpi o‘simliklar bilan simbioz holda yashab, ular ildizida endotrof mikoriza hosil qiladi. 
Bazidiyali zamburug‘larga po‘kak zamburug‘lari misol bo‘ladi, ular o‘simliklar poyasida yoki 
Puritan yog‘och va to‘nkalarida parazit yoki saprofit holda hayot kechiradi, ular ildizini o‘rab 
olib, mikoriza hosil qiladi. Natijada o‘simlik bilan zamburug‘ o‘rtasida ma’lum hamkorlik paydo 
bo‘lib, ikkala organizm yaxshi rivojlanadi. sianobakteriyalar (ko‘k-yashil suvo‘tlari) 
bakteriyalarga ko‘p tomonlari bilan o‘xshab ketadi. Xujayralarida takomillashgan yadrosi yo‘q, 
lekin DNK si bor. sianobakteriyalarning ko‘pchiligi shil im shik kapsula bilan o‘ralgan bo‘lib, och-
yashil, sarik, jigarrang, qizgish, ko‘kimtir, binafsha va to‘q-ko‘kish ranglarda bo‘ladi. Ularning 
hujayrasida karotinoidlar va fikoblinlar bo‘lib, mikdorining gurlicha bo‘lishi ularga har xil rang 
beradi. Pigmsntlar lamellalar shaklida hujayralarning chetlarida, xroma! oforlar da joylashgan. 
Xromatoforasida yashil rangli xlorofill, ko‘k rangli fikotsian, ba’zilarida karotin va fikoeritrin 
uchraydi. Fotosintez irotsessida ko‘pchiligida glikogen x;osil bo‘ladi. sianobakteriyalar oddiy 
bo‘linish yo‘li bilan ko‘payadi. Ko‘pchiligi suv haizalarida, nam tuprokda uchraydi. Ayrim 
vakillari dengiz suvlarida ham uchraydi. Ayniqsa, sholipoyalarda sianobakteriya lar ko‘p uchraydi. 
Qizil dengizda uchraydigan trixodezmium avlodi kizil rangli bo‘lganiuchun dengiz shuiday 
pomlanadi.
Ko‘pchilik suvlarda uchraydigan sianobakteriyalar ohaktoshlarda s4ki molyuskalarning 
chiganogida yashaydi. Chuchuk issik suvlarda uchraydiganlari ham kalin ohaktosh qatlamlarini 
hosil qiladilar. sianobakteriyalar tuproqlarda keng tarqalgan bo‘lib, 1g tuprokda 20000-50000 
gacha uchraydi, hattoki, cho‘l tuproqlarida ham uchraydi. Ayrimlari toglarda lishayniklar bilan 

---

simbioz holda. yashaydi. Bularni ko‘pchiligi atmosfera azotinio‘zlashtiradi va tuproqning 
unumdorligini oshiradi. Masalan, dengizda uchraydigan Trixodesmium turi barcha dengizlar 
o‘zlashtiradigan azotning 0,25% ni tashkil etadi. Ba’zi sianobakteriyalar bulutlar (gubkalar), 
amyobalar, xivchinlilar, diatom va yashil suvo‘tlar bilan simbioz holda uchrashi ham mumkin. 
Ayniqsa, O‘rta Osiyoning sholi ekiladigan issiq xududlarida ufaydi.
Diatom suvo‘tlari. Ular bir hujayrali, hujayra devorlarida kremniy bor, ular biri katta va 
ikkinchisi kichik qopqoklardan iborat bo‘lib, biri ikkinchisining ichiga kirib turadi, hujayralari 
sirpaiib harakatlanadi, ularning harakatini maxsus joyidan ajralib chikkan protoplazma 
ta’minlaydi.