Mikrobiologiya va virusologiya

12- mavzu.
Virusоlоgiyaning predmeti va vazifalari
Reja:
 
1. Biоlоgiya fanlari оrasidagi o`rni, ahamiyati.
2. Viruslarning оchilish tarixi.
3. D.I. Ivanоvskiy, Beyerink, Leffler, Frоsh va bоshqalar ishlarining ahamiyati. 
Tayanch iboralar: virus, D.I.Ivanovskiy, filtrdan o`tuvchi, zarracha, Beyerink, 
Leffler, DNK, RNK, protobiont, regressiv, avtonom genetik element.
 
Viruslarni o`rganadigan fan virusologiya deb ataladi. Virus lotincha zahar 
demakdir. Viruslarning yirik-maydaligi (o`lchami) nihoyatda xilma-xil bo`ladi. 
Ularning eng maydasi oqsil molekulalariga, yirigi mayda bakteriyalarga 
yaqinlashadi. Viruslar shunchalik kichikki, ular oddiy bakteriyalarni tutib 
qoluvchi chinnidan yasalgan filtrdan ham oson o`ta oladi. Ularning kattaligi 
nanometr bilan o`lchanadi. Viruslarni faqat o`n va yuz ming marta kattalashtirib 
ko`rsatadigan elektron mikroskoplarda ko`rish mumkin. Viruslar biologik 
mikroskopda ko`rinmaydi, sun’iy ozuqa muhitida o`smaydi, faqat o`simlik, 
hayvon va odam organizmiga kirgach, tirikligini namoyon etadi. Viruslarning 
umumiy xarakteristikasi: viruslar asosan maxsus filtrdan o`tuvchi mikroblar 
sinfiga kiradi va ular uchun quyidagi xususiyatlar xosdir:
1. Juda ham kichik bo`lib, (7—20 nm dan — 250—300 nm gacha) oddiy 
mikroskopda ko`rinmaydi. 

---

58 
2. Filtrlanish, ya’ni bakteriyalarni tutib qoladigan filtrlardan bemalol
o`tadi. 
3. Sun’iy oziq muhitida rivojlanmaydi. 
4. Parazit (tirik to`qima hujayrasida rivojlanadi va o`zida moddalar 
almashinuvi bo`lmaydi). 
5. Tovuq embrionida va rivojlanuvchi to`qimali kulturalarda rivojlanadi. 
Viruslarning tayoqchasimon, sharsimon, kubsimon, spermatozoidsimon va 
ipsimon shakli elektron mikroskop va ultramikrotom yordamida yaqqol 
ko`rinadi, lekin tashqi ta’sirotda ularning shakli o`zgaradi. 
Viruslar o`simliklarda, hayvonlarda va boshqa organizmlarda turli-tuman 
kasalliklar qo`zg`atadi. Hozirgi vaqtda viruslarning odam va hayvonlarda turli 
kasalliklar qo`zg`atuvchi 1000 dan, o`simliklarda 800 dan ortiq turi ma’lum. 
Viruslar tabiatda, hujayradan tashqari (―virion‖) va hujayra ichida (―vegetativ‖ 
virus formasida) uchraydi.
Viruslar qachon va qanday paydo bo`lganligi noma`lum, ammo har xil 
gipotezalar mavjud. XVIII asr oxirlarida 
ishlangan ba`zi rasmlarda 
chizilganligini, kishilarni shoxli qilib yoki ular oyog`ining mol tuyog`iga 
o`xshatib chizilganligini ko`rish mumkin. Buning sababi shundaki, o`sha davrda, 
Angliyada odamlarni ancha kuchsiz o`tadigan mol chechagi bilan emlab, ularda 
odam chechagiga qarshi immunitet hosil qilish boshlangan edi. Ko`pchilik bunga 
shubha bilan qarar edi. Chunki ularda, bu xil emlash natijasida odamlarga 
molning tabiati o`tishi mumkin, degan fikr hukm surar edi.
Birinchi bo`lib odamlarda uchraydigan virusli kasallik - chin chechak 
to`g`risida ma`lumotlar paydo bo`lgan edi. Birinchi chechakka qarshi vaktsinan i 
1-marta 1796 yili angliyalik vrach E.Jenner qo`llagan, keyinroq boshqa virusli 
kasallikka qarshi vaktsinalarni 1885 yili mikrobiologiyaning asoschisi L.Paster 
ilmiy asosda qo`llagan. Keyinchalik lola o`simligida uchraydigan virusli 
kasalliklar to`g`risida ham ma`lumotlar paydo bo`ldi. 1886 yili nemis olimi 
Adol’f Mayer Gollandiyada tamaki o`simligida uchraydigan mozaika kasalligini 
tekshiradi va kasallik sog`lom barglarga barg shirasi orqali yuqishini kuzatadi. U 
o`z ishlari natijasida tamaki o`simligida kasallikni vujudga keltiruvchi bakteriya 
bor ekan, degan xulosaga keladi.
Virusning ochilishi rus olimi D.I.Ivanovskiy bilan bog`liqdir. U 1892 yil 
Qrimda Mayer tajribalarini sinab ko`radi. Bundan tashqari u tamaki o`simligida 
mozaika kasalligini vujudga keltiruvchi mikrob bo`lib, u nihoyatda mayda 
ekanligini va hatto bakterial filtrlardan ham o`tib ketishini ko`rsatib beradi, ya`ni 
birinchi marta tamakida kasallik qo`zg`atuvchi viruslarni ochib bergan. U 
Peterburgda o`qib yurgan vaqtlardayoq Ukraina va Bessarabiyaga kelib 
tamakining kasalliklari bilan shug`ullana boshlaydi. Universitetni tugatgandan 
so`ng Yaltaga Nikitin botanika bog`iga kelib ishini davom ettirib, tajribalar 
o`tkazib tamaki kasalligini keltirib chiqaruvchi mikroblarning tabiati o`ziga xos 
bo`lib, ular hech handay sun`iy ozuqali muhitda yashay olmasligini va faqat tirik 
organizmda rivojlanishi va bakterial fil’trlardan o`tishini isbotlab bu yangi 
organizmga fil’trlardan o`tuvchi bakteriyalar deb nom bergan. Uning bu ishlarini 
Beyerink tajribalar asosida tasdiqlaydi. Shunday qilib, virusologiya faniga asos 

---

59 
solinadi. Odam, hayvon va o`simliklarda ma’lum bo`lgan ko`pchilik 
kasalliklarning qo`zg’atuvchilari oddiy mikroskopda ko`rinmaydi. Shuning 
uchun L. Paster bunday kasalliklarga bakteriyalardan bir necha yuz marta kichik 
bo`lgan ma’lum mikroorganizmlar sababchi bo`ladi deb taxmin qilgan edi. N. F. 
Gamaleya (1886) bilan D. I. Ivanovskiylarning (1892) ilmiy ishlari o`simlik va 
hayvonlardagi viruslarni o`rganishga asos soldi. F.Lefler va P .Froshlar moxlarda 
uchraydigan virusli kasalliklarni ochadi. Keyinchalik 1917 yili D.Errel’ 
bakteriofag virusga asos soldi. 1930 - 1940 yillarda fan va texnikaning 
rivojlanishi natijasida virusologiya sohasida ko`plab ish qilindi. 1949 yilga kelib 
viruslar sun`iy o`suvchi to`qimalarda o`stirila boshlandi, uni o`stirish uslublari 
ishlanib chiqilib 1952 yili Dj.Enders, T.Ueller, F.Robins shu usul uchun Nobel’ 
mukofoti laureati bo`ldilar. 
Viruslarning kelib chiqichi. Viruslarning kelib chiqichi haqida turli xil 
ma`lumotlar bo`lib, ba`zi bir mualliflarning tushuntirishi bo`yicha viruslar bu 
orqaga qaytmagan regressiv organ, ya`ni bakteriya bo`lib yoki boshqa bir 
hujayrali organoiddan hosil bo`lgan deb taklif etiladi. Ammo buning tarafdorlari 
ko`p bo`lmasdan uni qo`llab - quvvatlaydilar, bu asosli emas, ikkinchi guruh 
mualliflar esa bu dastlabki paydo bo`lgan hujayragacha paydo bo`lgan hayotiy 
formadir - protobiont bo`lib shundan biologik evolyutsiya boshlangan deb 
tushuntirilsada lekin birinchisiga o`xshash bo`lib, uning tarafdorlari hozir ham 
qo`llab-quvvatlaydilar, uchinchi guruh mualliflar viruslarni hujayraning alohida 
bir avtonom genetik elementi deb tushuntiradi. Lekin bu genetik elementi qaysi 
tushuntirib berolmaydi. Bu haqiqatga yaqin bo`lib, bu genetik element virus 
hujayrasidagi DNK va RNKdir. Umuman viruslarning xususiyatiga nazar 
tashlansa ularning ba`zilari umuman tirik hujayrasiz rivojlana olmaydi. 
Ko`pchilik viruslar hech bir-biri bilan bog`liqlik joyi yo`q. Bu shundan dalolat 
beradiki, bir necha milliard yillar oldin alohida-alohida oldinma-keyin paydo 
bo`lgan yerda birinchi organik moddadir. Viruslar asosan mutloq parazit bo`lib, 
turli-tuman yuqumli kasalliklarni keltirib chiqaradi. Ammo Jdanov (1974) ning 
shunday gipotezasi borki, viruslar organik dunyoning evolyutsion rivojlanishida 
muhim o`rin egallaydi, ya`ni uning alohida genlari shu hujayraning rivojlanishida 
muhim o`rin tutib uning o`ziga xos hayotiy formasi bo`lib, ular 
mikroorganizmlar guruhiga kirmasdan u alohida mustaqil fan bo`lib uning 
o`zining alohida o`rganish uslublari mavjud.