Microsoft Word yonilgi mahsulot org doc

4.2. Siqilgan gazlar 
Siqilgan gaz suyultirilgan gazdan farqli ravishda normal 
harorat va istalgan yuqori bosimda o‘zining gazsimon holatini 
saqlab qoladi. Gaz faqat o‘ta sovutilgandan keyingina suyuqlikka 
aylanadi. Avtomobillarda yonilg‘i sifatida 20MPa gacha siqilgan 
tabiiy gazdan foydalaniladi. Тabiiy gaz, gaz konlaridan olinadi. 
Uning asosiy komponenti – metan CH
4 
Siqilgan gaz yonganda katta massa birligida issiqlik (49,9 
MJ/kg) ajralib chiqadi, biroq zichligi juda kam bo‘lganligidan, 
hattoki 20MPa gacha siqilgan gaz yonganda ham chiqadigan 
hajmiy issiqligi kamida 3 marta kam. Yonganda chiqadigan 
hajmiy issiqlik miqdorining kam bo‘lishi avtomobilda hattoki 
yuqori bosimda ham yetarli miqdorda gaz saqlanishiga imkon 
bermaydi. Shu sababli siqilgan tabiiy gaz bilan ishlaydigan, gaz 
ballonli avtomobillarda zapas yo‘l, benzin yoki suyultirilgan 
uglevodorod gazi bilan ishlaydigan avtomobillarga nisbatan ikki 
barobar kichik. 
Metanning tadqiqot yo‘li bilan aniqlangan oktan soni 110 
atrofida. Siqilgan tabiiy gazning zaxira miqdori ko‘p va u arzon 
bo‘lganligidan benzin o‘rniga bu gazdan foydalanish maqsadga 
muvofiqdir. 
Avtomobillar uchun yonilg‘i sifatida siqilgan gazdan 
foydalanilganda, 
uning 
ko‘rsatkichlarga 
siqilgan 
gazning 
komponent tarkibi va gaz ballon apparatning ishiga zararli ta’sir 
ko‘rsatuvchi, hamda dvigatellarning yoqilishini tezlashtiruvchi 
moddalar ta’sir ko‘rsatadi.

---

111 
4.2-rasm. Siqilgan gaz uzatish sistemasining sxemasi: 
1- yuqori bosimli gaz ballonlari, 2-to‘ldirish ventili, 3-gaz isitgich, 
4- gaz tozalagich, 5-monometr, 6-ventil, 7-filtr, 8-reduktor. 
Siqilgan gazlar suyultirilgan neft gazlariga nisbatan quyidagi 
afzalliklarga ega: 
- ancha xavfsiz,
- havodan yengil bo‘lganligi uchun chiqayotgan gaz uchib 
ketadi; 
- arzon;
- tabiatda zahirasi ko‘p;
- chiqindi gazlari ekologik toza va h.k.
Siqilgan gazlar normal haroratda, hatto yuqori bosimda 
ham gaz holatini saqlaydi. Suyuq holatga minus 82
O
C dan past 
haroratda va 4,5 MPa bosimda o‘tadi.
Gazning komponent tarkibi. 
Avtomobillarda barcha mavsum-
larda ishlatilishga mo‘ljallangan siqilgan gaz tarkibida kamida 
90% metan, ko‘pi bilan 4% etan, oz miqdorda yonuvchi boshqa 
uglevodorod gazlari: uglerod oksidi 1% gacha, kislorod 1% gacha, 
azot ko‘pi bilan 5% bo‘lishi kerak.
Gaz tarkibidagi zararli aralashmalarning miqdori, siqilgan 
havo tarkibida cheklangan miqdorda bo‘ladi: vodorod sulfidi 2 
g/100m
3
dan, mexanik aralashmalar 0,1 g/100 m
3
dan ortiq 
112 
bo‘lmasligi kerak, juda oz miqdorda nam bo‘lishi mumkin. 
Qazilma boyliklardagi tabiiy gazlar tarkibida 82 - 98 % metan, 6 
% gacha etan, 1,5 % gacha propan va 1 % gacha butan bo‘ladi. 
Neft konlaridagi gazlarda esa 40 - 82 % metan, hamda 4 - 20 % 
etan va propan bo‘ladi.
Siqilgan gazlardan foydalanishda ballon apparaturasining 
og‘irligi asosiy kamchiligi hisoblanadi. Legirlangan po‘latdan 
tayyorlangan, 50 l hajmli gaz ballonning 20 MPa bosimli gaz bilan 
og‘irligi 62,5 kg, uglerodli po‘latdan tayyorlanganda esa 93 kg 
og‘irlikka ega bo‘ladi. Sakkizta to‘la to‘lg‘izilgan ballon og‘irligi 
avtomobil yuk ko‘tarish qobiliyatining 14 %ini tashkil etadi va u 
200 - 280 km yo‘l yurishga yetadi. Benzin yonilg‘isidan siqilgan 
tabiiy gazga o‘tilganda dvigatelning quvvati 18-20 %ga, yurish 
tezligi esa 5 - 6 % ga kamayadi. Tezlanish shig‘ov vaqti (vremya 
razgona) 24-30 %ga ortadi. 
Siqilgan tabiiy gazdan foydalanish samaradorligini oshirish 
uchun siqish darajasini 10 gacha oshirish, silindrni to‘lg‘izish 
koyeffisentini oshirishda gaz isishiga yo‘l qo‘ymaslik, gaz 
taqsimlash fazasini o‘zgartirish talab qilinadi. Bular hammasi 
dvigatel konstruksiyasini o‘zgartirishni talab qiladi. Neftga 
nisbatan tabiiy gaz zahirasi ko‘pligi sababli undan foydalanish 
istiqbolli hisoblanadi. Gazni (-160
O
C) sovuq haroratda suyultirilsa 
va u izotermik ballonlarda saqlansa, gaz ballon massasini 
kamaytirish mumkin bo‘ladi. Bunday gaz energiyasi hajmi 
bo‘yicha suyultirilgan neft gaziga tenglashishi mumkin.
Ishonchli (mustahkam) va arzon yonilg‘i baklari yaratilsa, gaz 
quyish shahobchalari qurilsa, u xolda siqilgan tabiiy gazda 
ishlaydigan avtomobillar soni ham yanada ko‘payishi mumkin 
bo‘ladi. Tabiiy gazlar asosan metandan CH
4
, (82-98 %), qisman 
etan C
2
H
6
, (6 %gacha), propan C
4
H
8
, (1,5%gacha) va butan C
6
H
10
,
(1%gacha) aralashmasidan iborat bo‘ladi. Avtomobillar uchun 
yonilg‘i sifatida foydalaniladigan siqilgan tabiiy gaz uchun 
maxsus texnik shart TU 51166-83 «Yonuvchi siqilgan tabiiy gaz. 

---

113 
Gaz ballonli avtomobillar uchun yonilg‘i» ishlab chiqilgan bo‘lib, 
bunga binoan avtomo-billarga gaz to‘lg‘izish kompressor 
stansiyalarida (AGTKS) siqilgan tabiiy gazning A va B markalari 
mavjuddir. Ular bir-biridan faqat zichligi va issiqlik berishi 
bilangina farqlanadi. (bu farq turli hajmdagi metan va azotning 
tarkibi bilan izohlanadi.) 
Energetik parametrlari bo‘yicha 1 m3 tabiiy gaz (metan) 1L 
benzinga ekvivalent hisoblanadi. Siqilgan tabiiy gazning 
ekspluatatsion xarakteristikalarini oshirish uchun antidetonatorli 
qo‘shilmalarni qo‘llash talab qilinmaydi, chunki unda metan 
borligi sababli oktan raqami yetarli darajada yuqori hisoblanadi.
Metan oddiy uglevodorodlar turkumiga kiradi, molekulasida 
bir atom uglerodga maksimum vodorod to‘g‘ri keladi. Shuning 
uchun u yuqori yonish haroratiga ega bo‘lib, keng diapazonda 
yona oladi va zaharlilik chiqindilari juda kam miqdorda bo‘ladi. 
Siqilgan tabiiy gazda vodorodning ko‘pligi dvigatel silindrlarida 
yonilg‘ining to‘la yonishini ta’minlaydi (benzin va suyultirilgan 
gazga nisbatan.) Boshqa uglevodorodli gazlarga nisbatan metan 
havodan ancha yengil. Metan yuqori detonasion turg‘unlikka ega 
bo‘lganligi uchun dvigatelni siqish darajasini oshirish imkonini 
ham beradi. (9,5-10,5).
Avtotransportda siqilgan tabiiy gazdan samarali foydalanish-
ning eng asosiy muammolaridan biri AGTKS da gazni yaxshilab 
yuritish, namlikni yo‘qotish muammosidir. Gazdagi namlik 9 
mg/m3 dan oshmasligi kerak. Shabnamlanish nuqtasi 20 MPa 
bosimda 30 
0
C ga teng. Agar bu shart qanoatlantirmasa, gaz 
reduk-torlarida muz tiqini hosil bo‘lishiga olib keladi. STGda 
oltingugurt vodorodi miqdori massasi 0,1 foizdan oshmasligi 
kerak. STG ning o‘t olish harorati benzinnikiga qaraganda uch 
marta yuqori bo‘lib, 608 
O
C - 625 
O
C ga teng. Bunday yuqori 
yonish harorati, ayniqsa, atrofmuhit sovuq bo‘lganda dvigatelni 
yurgizib olishni qiyinlashtiradi. Siqilgan tabiiy gazda har bir 
metan massasiga to‘gri keladi-gan issiqlik ajralishi benzinga 
nisbatan 12 % ga ko‘p, ammo yonuvchi aralashma yongandagi 
114 
issiqlik miqdori benzinga nisbatan oz. Benzinli yonuvchi aralash-
mada eng kam solishtirma issiqlik miqdori 3553,0 kj/kg bo‘lsa, 
metanda bu qiymat 3218,6 kj/kg yoki 9,5 % ga kam.
Gaz ballonli avtomobillarda foydalanilganda siqilgan tabiiy 
gaz sifatiga quyidagi talablar qo‘yiladi: 
- bir xil yonuvchi aralashma hosil bo‘lishi uchun gaz havo 
bilan yaxshi aralashishi va yonuvchi aralashma yuqori kaloriyali 
bo‘lishi kerak; 
- dvigatel silindrida yonganida detonasiya bermasligi va 
dvigatelda va uning ta’minot tizimida qurum hosil bo‘lmasligi 
kerak; 
- dvigatel karteridagi moyning suyulmasligi va oksidlan-
masligi, detallar yuzasida korroziya hosil bo‘lmasligi uchun turli 
aralashmalar miqdorining kam bo‘lishi, shuningdek, chiqindi
gazlarda zaharli va kansterogen elementlarning minimal hosil 
bo‘lishi kerak.