Microsoft Word XXI asrda islom ziyouz com doc

www.ziyouz.com
kutubxonasi 
25
Biroq eski zamon Qishki saroy va Qozon kafedral jomesi birgalikda yer bilan yakson 
qilingan, hammayoq o‘t ichida qolgan, sovet gigantomaniyasi ko‘rinishidagi yangilik hali 
zafar quchmagan bir paytda Yevropa madaniyati qisqa, ammo esda qolarli lahzalarda 
islom ma'rifatini tan olgan edi.
Rossiyaning aksariyat qismi musulmon tamaddunlari xarobalari ustida qad rostlagan. 
Ruslar serblar bilan birgalikda Yevropaning boshqa xalqlaridan farqli o‘laroq, o‘zlarini 
islomga qarshi urushdagi muqaddas lashkar deb bilgan. 16-asrning boshlarida bugungi 
Ukrainaning deyarli butun hududi musulmonlar yashaydigan joy bo‘lgan. Uni qosimiy 
amirlar boshqargan, amirlikning betakror poytaxti Moskvaning janubida bo‘lgan. Yer 
yuzidagi aholi eng tig‘iz joylashgan va eng gullab-yashnagan hududlardan biri Qrim 
usmonlilar xalifaligiga ittifoqdosh musulmon davlati bo‘lgan. Qora va Kaspiy dengizi 
o‘rtalaridagi cho‘llar asrlar davomida musulmonlarning yeri bo‘lib kelgan. Moskvadan 
sharq tomonda, Volga daryosi bo‘ylarida poytaxti o‘sha paytlar Moskvadan 20 marta 
katta Qozon shahri bo‘lgan ulkan musulmon shaharlari qad ko‘tardi. 1555 yili Ivan 
Grozniy Yevropadagi musulmon imperiyalari bo‘linib ketganidan foydalanib, Qozonni 
bosib oldi va talon-toroj qildi. Sakkiz minorali ulkan Qul Sharif Oq Masjidi buzib tashlandi 
va uning toshlaridan Moskvadagi Avliyo Vasiliy kafedral jomesini qurishda foydalanildi. 
Garchand Qozon xonlari xristianlik amallarini bajarishga ruxsat bersa-da, rus 
bosqinchilari islomni taqiqlab qo‘ydi va aholining qolgan qismini majburlab cho‘qintirdi. 
Kazaklarga musulmonlar yashaydigan qishloqlarda erkinlik berildi, muzliklardan iborat 
shimoldan kelgan yigitlar musulmon ayollarini tutib olib, qullik domiga tashlashdi va 
ulardan yangi ko‘rinishdagi salb yurishi mutaassiblari o‘rgidi - tug‘ilib, ko‘paydi. Bu 
jarayon xususida Sholoxovning «Tinchoqar Don» romanida eslab etiladi. Islomning 
ma'rifiylashgan dunyosi bilan o‘rtadagi ziddiyat shu qadar kuchli ediki, 18-asrga qadar 
rus armiyasida nog‘orlar uchun musulmonlarning terisi ishlatilishi tabiiy hol edi.
Nafrat merosi rus madaniyatining asosini tashkil etadi. Ivan Grozniyning qirg‘inbarotidan 
oldin Yevropa zaminining yarmi musulmonlarniki edi. O'zini etnik jihatdan tozalovchi deb 
bilgan rus podsholarining qaqshatqich zarbalari oqibatida omon qolgan musulmonlar 
xochni ko‘rganda tiz cho‘kib ta'zim qiladigan bo‘ldi.
Rus inqilobidan oldingi va keyingi yillar an'anaviy rus tafakkuri xususidagi taxminlarga, 
ayniqsa, eng asosiy taxmin: islomni past darajali din deb bilishga nisbatan xavf tug‘dira 
boshladi. Ziyolilar va shoirlar hamisha islom madaniyatiga hurmat bilan qarab keldi. 
Sankt-Peterburgning yorqin qizil rangdagi rokoko hashamlaridan bezgan va jirkanib 
ketgan me'morlar o‘z nigohini musulmon shaharlari Buxoro va Samarqand me'morligiga 
qaratishdi. Ularning fikricha, u yerda inson va tabiat uyg‘unligi, go‘zallikning tantanasi 
kattabinlikda emas, aksincha, mushohadada edi. Samarqanddagi Shohizinda 
maqbarasidagi juma masjidining moviy koshinlari, xuddi Yevropa san'ati qilganiday, 
osmonga musht do‘laytirish emas, qaytanga, jannatiy bir osoyishtalikni zaminga 
chorlash edi. Rossiyaning Melnikovga o‘xshash me'morlari o‘zbekcha motivlarni o‘z 
uylariga olib kirishdi. 1925 yili Parijda bo‘lib o‘tgan xalqaro ko‘rgazmada Melnikovning 
Sovet paviloniga bergan bezaklarini bunga yorqin misol qilib keltirish mumkin. U 
Markaziy Osiyodagi maqbara minoralari bezagidan nusxa olib ishlangan edi. Xuddi shu 
kabi ishlar orqali Le Korbuzega o‘xshash g‘arb me'morlari o‘z bezaklarida islom 
motivlarini istifoda etishdi.

---

XXI asrda Islom: Postmodern dunyoda qiblani topish. Timoti J. Uinter