Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

8-MAVZU:   SUITSIDAL AXLOQ 
 
Ryeja 
 
         1. Tushunchani ta'riflash  
         2. Suitsidlar tipologiyasi 
         3. Vozrastno`ye osobyennosti suitsidal axloqda yosh xususiyatlari       
         4. Suitsidlar shakllanishining kontsyeptsiyasi   
         5. Suitsidal motivatsiya 
 
Tushunchani ta'riflash 
O`lim mavzusi yosh bilan dolzarblashib, bizning butun qayotimiz ichiga 
kirib boradi. Ba'zilar uchun u alohida aqamiyat kasb etadi.  
qozirgi vaqtda suitsidal axloq global jamoatchilik muammosi hisoblanadi. 
Butunjaqon soqliqni saqlash tashkilotining ma'lumotlari bo`yicha dunyoda har yili 
400—500 mingga yaqin odam o`z-o`zini o`ldirish bilan qayotini yakunlaydi, o`z-
o`zini o`ldirishga urinishlar esa – o`n barobar ortiq. Yevropa mamlakatlarida o`z-
o`zini o`ldirish miqdori qotillikdan taxminan uch barobar yuqori turadi.   

---

Ko`pchilik mualliflar fikriga ko`ra, o`z-o`zini o`ldirish darajasi turqun milliy 
ko`rsatkich hisoblanadi. O`z-o`zini o`ldirishning yuqori darajasi qator zamonaviy 
davlatlarda– Vyengriya, Gyermaniya, Avstriya, Daniya, Shvyeytsariyada saqlanib 
qolgan. O`z-o`zini o`ldirishning past darajasi  Ispaniyada, Italiyada, Isroil va Lotin  
Amyerikasi davlatlarida. Masalan,  Nikaraguada 100 ming aqoliga  3,2 qol to`qri 
kyeladi.  Rossiyada  1980 yillar oxirida  23 qol (100 ming odamga) byelgilandi, bu 
taxminan Gyermaniyada – 21 yoki Frantsiyada – 22 qolga muvofiqdir. 1994 yildan 
boshlab dunyoda birinchi o`rinni quyidagi davlatlar egalladi:  Litva – 45,8; Rossiya 
– 41,8; Estoniya – 40,9; Latviya – 40,6; Vyengriya – 35,3 [7]. 
O`z-o`zini o`ldirishning birmuncha yuqori darajasi aqoli soni 500 mingdan 1 
milliongacha bo`lgan shaqarlardadir. Millionyerlar shaqarlarida bu daraja –
o`rtachadan past.  Taxmin qilish mumkinki, myegapolisda oddiy yirik shaqarlarga 
qaraganda ijtimoiy sharoit yaxshi, chunki ularda ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish 
ancha yuqori darajada.  qishloq joylarda suitsidlarning  past darajasi aqoli orasida 
bolalarning nisbatan yuqori ulushi, milliy-diniy an'analar, qiyla zich shaxslararo 
munosabatlar va odatiy qayot tarzi bilan tushuntiriladi.     
O`z-o`zini o`ldirish, suitsid (lat. “o`zini o`ldirish”) – bu ongli ravishda 
qilingan o`zini qayotdan maqrum etish.   O`ziga hisob byermaydigan yoki ularni 
boshqara olmaydigan, shuningdyek, sub'yektning eqtiyotkorsizligi tufayli sodir 
bo`lgan o`lim vaziyati o`z-o`zini o`ldirishga emasYa, baxtsiz qodisalarga kiradi. 
Bizning kunda  suitsidal axloq patologikday ma'nodosh  ko`rib chiqilmaydi. 
Ko`pchilik qollarda bu psixik jiqatdan mye'yoriy odamning axloqi. Ayni vaqtda 
suitsidga o`z-o`zini parchalovchi axloqning o`zaro bir-biriga o`tuvchi shakli 
qatorida oxirgi nuqta sifatidagi qarash kyeng tarqalgan.  
Suitsidal axloq – o`zini  qayotdan maqrum qilish qaqidagi tasavvurlarga 
yo`naltirilgan anglangan harakatdir.  Ko`ib chiqilayotgan axloq tuzilmasida 
quyidagilar ajratiladi: 
 
– shaxsiy suitsidal harakatlar;   
– suitsidal ko`rinishlar (fikrlar, maqsadlar, tuyqular, muloqazalar, ishoralar).
 
 
Shunday qilib, suitsidal axloq ichki va tashqi planda bir vaqtda amalga 
oshiriladi. 
Suitsidal harakat suitsidal urinish va tugallangan suitsiddan iborat. Suitsidal 
urinish – bu o`lim bilan tugamaydigan, o`zini qayotdan maqrum qilish 
vositalarining maqsadga yo`naltirilgan opyeratsiyasi.  Urinish o`zini yoki 
boshqalarni qayotdan maqrum qilishga yo`naltirilgan qaytishli va qaytarilmaydigan 
bo`lishi mumkin.  Tugallangan suitsid – lyetal natija bilan yakunlangan harakat. 
Suitsidal ko`rinish o`z ichiga quyidagilarni oladi: 1) passiv suitsidal fikrlar 
(tasavvur, kyechinmalar); 2) suitsidal qoyalar; 3) suitsidal maqsad. Passiv suitsidal 
fikrlar o`z o`limi mavzusidagi tasavvurlar, fantaziyalar bilan xaraktyerlanadi  
(biroq o`z ixtiyoridagi harakat sifatida o`zini qayotdan maqrum qilishmavzusida 
emas), masalan: “o`lib qolsam yaxshi bo`lardi”, “uxlasangu, qaytib uyqonmasang”. 
Suitsidal qoyalar –  bu suitsidallikni namoyish qilishning qiyla faol shakli. 
o`z-o`zini o`ldirish tyendyentsiyasi ryeja ishlab chiqish shaklida o`sadi: o`z-o`zini 
o`ldirish usullari, vaqti va joyi o`ylab chiqiladi.   Suitsidal qoyaga iroda 

---

komponyenti – qaror, tashqi axloqqa byevosita o`tishga tayyorlik birlashgandagina 
paydo bo`ladi.  
Pyeriod ot vozniknovyeniya suitsidal fikrlarning paydo bo`lishidan boshlab, 
ularni amalga oshirguncha bo`lgan muddatni suitsidoldi dyeb nomlanadi. Uning 
davomiyligi daqiqalar (o`tkir suitsidoldi) yoki oylar (surunkali suitsidoldi)  
hisoblanishi mumkin.  Davomli suitsidoldi qollarida suitsidal axloqning ichki 
shakllarining rivojlanish jarayoni yuqorida ifodalangan bosqichlarda ochiq-oydin 
o`tadi.  O`tkir suitsidoldi davrida kyetma-kyetlik aniqlanmaydi va  suitsidal qoya 
qamda maqsadning darrov namoyon bo`lishini kuzatish mumkin.