Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

Kontsyeptual modyellar 
Muqtoj axloq tabiati qaqidagi tasavvurlar madaniyatning rivojlanishi bilan 
parallyel ravishda rivojlandi va qozirgacha mukammal dyeb hisoblash mumkin 
ems. Tarixan birinchi bo`lib, eqtimol, addiktiv axloq ruqsizlik va ma'naviy 
nomukamallik oqibati sifatida ma'naviy modyel chiqdi. Bu modyel qalokatli 

---

odatlar odamning gunoqkorligi ko`rinishlaridan biri hisoblanishiga mos tushuvchi  
diniy dunyoqarash boshlanadi.  
Etik nuqtai nazardan odam o`z axloqiga to`la mas'uliyatni oladi.  Masalan, 
piyonistalar o`z ishqibozligiga byeriluvchan gyedonistik kayfiyatdagi individ 
hisoblanadilar. Albatta, axmoqona odatlardan qutulish uchun o`ziga ichishni man 
etish va sust irodani obrazli qilib aytganda  “sochidan ushlab botqoqdan tortib 
olishga urinish” bilan yengish zarur.  qozirgi vaqtda axloqiy modyel, agar o`rni 
bo`lsa,  giyohvand moddalarga boqlanib qolganlarga giyohvand moddalarni 
istye'mol qilish va qonunbuzarlik sodir etish o`rtasidagi zich aloqaga asosan 
qo`llaniladi. 
Addiktiv axloqning boshqa kontsyeptual paradigmasi kasallik modyeli 
hisoblanadi. Ushbu modyel mutaxassislar orasida ommaviylikka erishdi va kyeng 
jamoatchilik e'tirofini oldi (masalan, “O`n ikki qadam” dasturi doirasida). Ko`rib 
chiqilgan modyelga muvofiq boqlanib qolish o`zida maxsus yordam olishni talab 
qiluvchi kasallikni aks ettiradi.  Bunda  addikt qisman o`z kasalligining o`tishida 
mas'uliyatdan qisman ozod bo`ladi. Masalan, kak diabyetik o`z diabyetiga javob 
byerishi mumkin bo`lmaganiday, piyonista ham o`z piyonistaligi uchun javobgar 
emas.  Addiktlar ekzogyen moddalardan boqlanib qolishga immanyent moyilligi 
bo`lgan odamlar sifatida ko`rib chiqiladi.  Modomiki, muqtojlik qiyin 
davolanuvchi dyeb tan olingan ekan, u bilan azoblanuvchi odam butun qayoti 
davomida bu oqriqli maylga qarshilik ko`rsatishi lozim. Va aynan shuning uchun u 
shaxsan javobgardir.   
Anonim piyonistalar jamiyatida (AL) davolashning nisbatan yuqori samarasi 
kasallik modyeli ommaviyligining o`sishiga olib kyeldi.   Giyohvandlikka boqlanib 
qolganlar anonim giyohvandlar (AN) tashkilotini yaratib, muvaffaqiyatga AA 
erishishga urinmoqdalar.   Kak otmyechayet P. Kuttyer ta'kidlashicha, bu qisman 
piyonista shaxslar va giyohvand moddalarni istye'mol qiluvchi odamlar o`rtasidagi 
aqamiyatli farqni tushuntiradi [12, 211-b.]. 
Boshqa simptomatik modyel addiktiv axloqni alohida axloqiy “simptomlar” 
yoki odatlar sifatida o`rganishni ko`zda tutadi  [5]. Masalan, chyekish jiddiy 
shaxsiy muammolar bilan qam, kasallik buzilishlari bilan ham bog’liq bo`lmagan 
oddiy odat bo`lishi mumkin. Bunday axloq axloqning boshqa har qanday (shu 
jumladan, foydali) styeryeotipi kabi o`rganish qonunlari bo`yicha shakllanadi. 
Masalan, o`smir chyekishga o`zi uchun aqamiyatli bo`lgan kompaniyada 
tyengdoshlarining ma'qullashini olib va kattalikni qis qilib, qo`shilishi mumkin. 
Albatta, tibbiy-psixologik ta'sir aniq bir simptom –  odatga yo`nalgan bo`lishi 
darkor.  Buning uchun quyidagilarni aniqlab olish muqim: shaxs ushbu axloqdan 
(u nima bilan o`z-o`zini mustaqkamlaydi) qanday psixologik foyda chiqaradi; u, 
odatda,  qanday sharoitlarda o`tadi (nima uni mustaqkamlaydi); Nihoyat, qachon 
va nima uchun u namoyon bo`lmaydi (uning ingibitorlari qanday).  Olingan 
axborotga asosan uni har doim namoyon bo`lganda “jazolab” va aksincha, ijobiy 
axloqni mstaqkamlab,  istalmagan axloqqa ta'sir ko`rsatishni ryejalashtirish 
mumkin. Masalan, agar biz  chyekishni tashlashni istasak, uyda sigaryeta 
saqlamasligimiz; syekin-asta chyekilgan sigaryetalar sonini kamaytirib borishimiz, 

---

chyekishdan tiyilganda o`zimizni raqbatlantirishimiz, qachonki chyekishga xog’ish 
tuqilganida “boshqa” yoqimli nimanidir qilishimiz kyerak.   
Ko`rib chiqilgan tamoyil dorivor pryeparatlardan foydalanish yordamida 
ham amalga oshirilishi mumkin.  Masalan, bog’liqlik bilan ajralishni istagan 
odamga ichkilik yoki giyohvand moddalarni istye'mol qilganda o`ta noxush 
ryeaktsiyalarni (yurak urishi, bo`qilish, vaqima) uyqotuvchi pryeparatlarni kiritish 
mumkin. Ushbu qolda avval istalgan ob'yekt qo`rquv yoki nafratlanish bilan 
assotsiatsiyalanishni boshlaydi va muqtoj axloq syekin-asta so`nishi mumkin.  
Boshqa qollarda giyohvand moddalarni qabul qiluvchi ryetsyeptorlarni  bloki-
rovkalovchi (“o`chiruvchi”) dorilardan foydalaniladi. Shunga o`xshash moddalar 
ta'siri ostida shunchaki kutilgan kayf bo`lmaydi, shu bilan muqtoj axloq 
mustaqkamlanmaydi va istye'mol qilish ma'nosiz bo`lib qoladi.  
Simptomatik modyel yetarlicha ishonchli ko`rinadi. U addiktiv axloqning 
turlicha shakllarida – mustaqil yoki komplyeks ryeabilitatsiya doirasida kyeng 
foydalaniladi.  
Muqtoj axloqning eng kam tarqalgani  psixoanalitik modyeldir [12, 21, 28]. 
Eqtimol, bu addiktiv buzilishning psixoanalitik tyerapiyasi qali yuqori 
samaradorlikka erishmagani bilan bog’liqdir.  Ayni vaqtda muqtoj axloq 
shakllanishining  psixodinamik myexanizmlari uning tabiatini tushunish uchun o`ta 
muqim dyeb tan olinadi. Psixoanalitik modyelga muvofiq  addiktiv axloq shaxsiy 
dinamikaning buzilgan ko`rinishlaridan biri hisoblanadi.   Muqtoj axloqqa 
individual moyillik qayotning birinchi yillarida aniqlanadi.  Kyeyin u ixtiyorsiz 
sabablar kabi inson xaraktyerining xususiyatlari (masalan, oral xaraktyer) bilan 
uyqotiladi va quvvatlanadi.   
AA tashkiloti kasallikka boqlanib qolishni tan olishiga qaramay, uning 
faoliyati shaxs ichki tuzilmaviy o`zgarishlarini jadal qo`llab-quvvatlashga 
yo`naltirilgan. Masalan, zich shaxslararo munosabatda ichkilikdan tiyilish 
kontyekstida qachonki odamlar baxtsizlik bo`yicha o`rtoqlari bilan  e'tiborli va 
qamxo`r birlashishni qis qilgandagina erishiladi. qamxo`rlik qiluvchi figuralar 
psixotyerapyevt intyernalizatsiyalangani kabi obrazda intyernalizatsiyalanadi. Bu, 
o`z navbatida, piyonistaga impulsni nazorat qilishga yordam byeradi va  uning 
Egosini kuchaytiradi.  
Tizimli-shaxsiy modyelda muqtoj axloq shaxsning aqamiyatli munosabatlar 
tizimi va qayotiy muqim funktsiyalarning uzilishi bilan bog’liq disfunktsional kabi 
ko`rib chiqiladi  [10, I]. Masalan, ichkilikni istye'mol qilish chastotasining oshishi 
ishdagi omadsizliklar bilan bog’liq bo`lishi mumkin, o`smirning giyohvand 
moddalarga tobye bo`lib qolgan axloqi –  ota-onalarini ajrashishdan to`xtatish 
maqsadi bo`lib xizmat qilishi; ko`p ovqat yeyish esa –  jinsiy-shaxsiy muqitdagi 
muammolar qaqida signal byeradi.  
Tizimli-shaxsiy modyel oilaviy maslaqatlashish va psixotyerapiya doirasida 
birmuncha to`liq amalga oshadi.  Shuningdyek, unga ba'zi ryeabilitatsion tizimda 
ustuvorlik byeriladi. Masalan,  «Day-Top International» dasturi dyeviant shaxsni 
moslashmagan, ijtimoiy aloqalardan yulib olingan sifatda ko`rib chiqadi. 
 
Dasturning maqsadi addikt yoki dyelinkvyentning guruh qoidalari va o`z axloqiga 

---

mas'uliyatni qabul qilish orqali guruh (jamiyat)da yashash qobiliyatini tiklash 
hisoblanadi.    
Tobye axloqning sanab o`tilgan  kontsyeptual modyellari uning 
murakkabligi va ko`p obrazliligini aks ettiradi. Fan rivojlanishining zamonaviy 
bosqichida ustuvorlik komplyeks – boqlanib qolishni murakkab ko`p darajali 
“jamiyat – shaxs –  organizm” tizimida ishlashining buzilishi sifatida ko`rib 
chiquvchi addiktiv axloqning biopsixoijtimoiy modyeliga byerilishini ta'kidlash 
zarur.  Bu dyemakki, addiktiv axloq bir vaqtning o`zida bir nyecha planda ko`rib 
chiqilmoqi lozim: madaniy, ijtimoiy, huquqiy, psixologik, tibbiy-biologik.