Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

 
 
 
 
 
OG’ISHGAN XULQ DYeTYeRMINATSIYASI 
 
4-MAVZU: SHAXS OG`ISHGAN XULQINING 
DYeTYeRMINATSIYASIDA IJTIMOIY VA TABIIY BIRLIK 
Ryeja: 
1. Muammoga kirish 
2. Og`ishgan xulqning ijtimoiy omillari 
3. Axloqiy dyeviatsiyalarning biologik zamini. 
 
Muammoga kirish 
Og`ishgan xulq muammosi ilmiy bilimning turli soqalarida 
tadqiqotchilarning o`ta qiziqishini uyqotadi. Ya.I.Gilinskiy ta'kidlaganidyek: 
“Dyeviant axloqqa baqishlangan minglab tomlar yozib bo`lindi, biroq qanuzgacha 
uning nimaligi butkul aniq emas”  [3,  6-b.]. 

---

Shaxsning dyeviant axloqi qaqidagi zamonaviy bilimlar biz o`zaro bog’liq 
omillar tizimida dyetyerminatsiyalangan shaxs ijtimoiy axloqining o`ta murakkab 
shakli bilan ish olib  borayotganimizni tasdiqlashga imkon byeradi. Afsuski, shaxs 
og`ishgan xulqining yagona nazariyasi qali yaratilganicha yo`q. Ayni damda ushbu 
masala bo`yicha kyenggina ma'lumot turli ilmiy fanlarda jamlangan: tibbiyot, 
biologiya, psixologiya, sotsiologiya, huquq. Bundan tashqari, bilimning ba'zi 
soqalarida dyeviatsiyani o`rganuvchi maxsus bo`limlar ajratiladi. Sotsiologiyada, 
masalan, bu tadqiqot pryedmyeti ijtimoiy og`ishganlik hisoblanuvchi 
dyeviantologiya. 
Muammoning qandaydir bitta aspyektiga, ayniqsa, e'tiborni qaratgan alohida 
yondoshuvlar qonunan bir birini to`ldiradi.  Masalan, klinik yondoshuv 
dyeviantlikning  psixopatologik tabiatini o`rganadi, sotsiologik nazariyala uning 
ijtimoiy dyetyerminantlarini ko`rib chiqadi, psixologik kontsyeptsiyalar ushbu 
ko`rinishning ichki shaxsiy myexanizmlariga asosiy urqu byeradilar.  
Turli nazariyalar sharqi, bizning nazarimizda, u qaqidagi zamonaviy bilimlar 
olamida o`rganilayotgan ko`rinishning nisbatan yaxlit tasvirini olish imkonini 
byeradi. Shunday qilib, ushbu bo`limda og`ishgan xulq tabiatiga tarixiy va 
zamonaviy ilmiy nazarlar ko`rib chiqiladi: uning  dyetyerminatsiyasi, shakllanish 
qonunchilik, ishlash myexanizmlari. 
Og`ishgan xulq dyetyerminatsiyasi qaqidagi masala alohida diqqatga 
sazovor. Dyetyerminatsiya tushunchasi ostida og`ishgan xulqni chaqiruvchi, 
qo`zqatuvchi yoki qo`llovchi omillar  yiqindisi tushuniladi. 
Dyetyerminatsiyalovchi omillar shaxs shu tizimostining biri hisoblanadigan 
ijtimoiy tashkilotlarning turlicha darajalarida amal qiladi. “Jamiyat-shaxs” tizimi 
bir vaqtning o`zida bir nyecha darajada ishlaydi:  gyeofizik, makrojamoatchilik, 
ijtimoiy-guruhli, mikroijtimoiy, individual-shaxsiy, psixofiziologik. 
Ajratilgan darajalarga muvofiq shaxs og`ishgan xulqini 
dyetyerminatsiyalovchi quyidagi omillar guruhini aniqlash mumkin:  
– jismoniy muqitning tashqi sharoitlari; 
– tashqi ijtimoiy sharoitlar; 
– ichki nasliy-biologik va konstitutsional zamini; 
– og`ishgan xulqning ichki shaxsiy sabablari va myexanizmlari. 
Ushbu bo`lim matyeriali– dyeviantlikning tashqi ijtimoiy omillariga diqqatni 
uning ichki, konstitutsional-biologik sharoitlari qaqidagi ilmiy tasavvur orqali 
jamlovchi sotsiologik nazariyalardan tortib, og`ishgan xulqning individual-shaxsiy 
myexanizmlarini ochib byeruvchi psixologik kontsyeptsiyalargacha   tashqi 
sharoitdan ko`rinishning ichki sabablariga o`tish tamoyillari bilan tuzilgan.  
qabul qilingan tasnifga muvofiq og`ishgan xulq omillarining tahlilini 
o`tkazamiz. 
Dyeviant axloqning tashqi jismoniy shartlariga iqlimiy gyeofizik, ekologik 
va boshqa omillarni kiritish mumkin. Masalan, shovqin, torlik, stryesni 
potyentsiyalovchi gyeomagnit ikkilanish kabi ko`rinishlar tajovuzkor va 
istalmagan axloqning nomaxsus sabablari bo`lishi mumkin [2, 157-173-b.]. 
Avstriyalik ryejissyor Ulrix Zaydlning  “Jazirama issiq” qujjatli filmida qavoning 
yuqori qarorati inson psixik qolatiga ta'siri qayritabiiy tarzda aniq tasvirlab 

---

byerilgan. (Film 2002 yildagi Vyenyetsiya fyestivalida “Oltin novda” mukofoti 
bilan taqdirlangan.) 
Aksincha, tashqi muqitning xotirjam sharoiti dyeviatsiya eqtimolini 
pasaytiradi. Inson axloqi va jismoniy sharoitlar orasidagi bog’liqlikka qaramay, 
ushbu omil bizning ta'limot doirasidan chiqadi. Bundan tashqari, u yetarlicha 
aqamiyatli dyeb tan olinmaydi, chunki juda bilvosita harakatlanadi va odamlar 
o`sha birgina (odatiy) jismoniy sharoitlarda o`zlarini turlicha tutadilar.   
Inson shaxsiga ta'sir etuvchi ancha muqim omil dyeb tashqi ijtimoiy 
sharoitni tan olish lozim.  Ularga quyidagilar taalluqlidir: 
 
q jamoatchilik jarayonlari (ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat, davlat siyosati, 
an'analar, moda, ommaviy axborot vositalari va boshqalar); 
q shaxs mansub bo`lgan ijtimoiy guruh tavsifnomasi (irqiy va sinfiy 
mansublik, etnik ko`rsatmalar, submadaniyat, ijtimoiy maqom, o`quv-
profyessional guruhga mansublik, ryefyeryent guruh);   
q mikroijtimoiy muqit (oila qayotining darajasi va uslubi, oiladagi 
psixologik iqlim, ota-onalar shaxsi, oilada o`zaro munosablatlar xaraktyeri, oilaviy 
tarbiya uslubi, do`stlar, boshqa aqamiyatli odamlar). lyudi).