Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

Shaxs tobye axloqining omillari

Shunday qilib, tobye axloq ko`p omilli ko`rinish dyeb tan olinadi. Fanning zamonaviy qolati addiktiv axloqning quyidagi sharoitlari va sabab (omil) lari qaqida gapirish imkonini byeradi.

Muqtoj axloqning shakllanishiga yordamlashuvchi tashqi ijtimoiy omillarga bozorga yangi va yangi mollarni – boqlanib qolishning potyentsial ob'yektlarini chiqarib tashlovchi oziq-ovqat sanoati yoki farmatsyevtik industriya soqasidagi tyexnik taraqqiyotni kiritish mumkin. Omillarning shu guruhiga yoshlarni kimyoviy moddalarni istye'mol qilishga faol jalb etuvchi giyohvand moddalar bilan savdo qiluvchilarning faoliyati ham tyegishlidir. Bundan tashqari, urbanizatsiya darajasi bo`yicha biz odamlar orasida o`zaro shaxsiy aloqalar susayayotganini kuzatamiz. Mustaqillikka intilib, odam unga kyerakli ko`mak va xavfsizlik qissini yo`qotadi. Insoniy o`zaro munosabatlardan lazzatni izlash o`rniga biz yanada ko`proq taraqqiyotning qalbsiz mahsulotlariga murojaat qilamiz.

Ba'zi ijtimoiy guruhlar uchun muqtoj axloq guruhli dinamika ko`rinishi hisoblanadi. Masalan, o`smirlarning vo`rajyennoy guruhlanishining tyendyentsiyasi fonida psixofaol moddalar o`smir submadaniyatiga “ruxsat” rolida chiqadi. Ushbu qolda giyohvand moddalar (kyeng ma'noda) o`smir uchun quyidagi qayotiy muqim vazifalarni bajaradi:

Kattalik qissi va ota-onadan ozod bo`lishni quvvatlaydi;

Guruhga, shuningdyek, norasmiy muloqot muqitiga mansublik tuyqusini shakllantiradi;

Odamlarga yo`naltirmasdan jinsiy va tajovuzkor e'tiqod qayta yutib chiqish imkonini byeradi;

hissiy qolatni boshqarishga yordamlashadi;

Turlicha moddalar bilan tajriba o`tkazish orqali o`smirning kryeativ potyentsialini amalga oshiradi.

Submadaniyat eng turli-tuman shakllarda chiqishi mumkin: o`smirlar guruhi, norasmiy uyushma, jinsiy kamchilik yoki shunchaki erkaklar kompaniyasi. har qanday qolda uning shaxsga o`zini “o`zinikilar bilan” bir xillashtiruvchi ta'siri o`ta yuqori. Shubhasiz, o`smir va o`spirinlik yoshida submadaniyatning ta'siri eng yuqori darajada. Bizning nazarimizda, bu shaxs muqtoj axloqining birmuncha aqamiyatli ijtimoiy omillaridan biri.

qoidadagiday, addiktiv axloqning sodir bo`lishida yetakchi rol oilaga qayd qilinadi. Ko`p sonli tadqiqotlar davomida ota-onalar va bolalarning kyeyingi muqtoj axloqi o`rtasidagi aloqa aniqlandi. Raboto` A. Fryeyd, D. Vinnidata, M.Balinta, M.Klyayn, B.Spoka, M.Mallyer, R.Spitslarning ishlari ishonchli tarzda guvoqlik byeradiki, bolaning rivojlanishiga onaning tushunish va uning asosli ehtiyojlarini qondirishga layoqatsizligi zarar kyeltirarkan [15, 21, 29].

qator mualliflarning fikriga ko`ra boqlanib qolishning shakllanishida yetakchi rol go`daklik jaroqatiga (qayotining birinchi ikki yilidagi qattiq qiynaydigan kyechinmalar shaklida) taalluqli. Jaroqat jismoniy oqriq, onani yo`qotish yoki uning ehtiyojlarni qondirishga layoqatsizligi, ona va bola tyempyeramyentining birga bo`la olmasligi, go`dakning o`ta tuqma qayratliligi, Nihoyat ota-onaning qandaydir harakatlari bilan bog’liq bo`lishi mumkin. ota- onalar, qoidadagidyek, go`dakka o`zlarining psixojaroqat yetkazuvchi ta'sirlari qaqida bilmaydilar, masalan, qachonki eng yaxshi niyatda yoki shifokor tavsiyasiga ko`ra uni ovqatlanishning qat'iy tartibiga o`rgatishga uringanlarida, bolani “erkalash”ni o`zlariga ta'qiqlasalar yoki qatto uning qaysarona didini sindirishga harakat qilsalar. Distryessni boshdan kyechirib, go`dak o`ziga yordam byerish qolatida bo`lmaydi va shunchaki uxlaydi. Biroq, G.Kristal ta'kidlaganidyek [21, 105-b.], oqir jaroqatlovchi vaziyatning takrorlanishi rivojlanish va apatiya qamda chyetlanganlik qolatiga o`tishning buzilishiga olib kyeladi. Kyeyinroq jaroqatni har qanday affyektlar oldida qo`rquv, uni o`tkazishga noqodirlik, “xavfsizlik” qissi, noxushlikni kutish bo`yicha aniqlash mumkin. Tobye odamlarning bu xususiyati past affyektiv insonparvarlik sifatida byelgilanadi.

Bunday odamlar o`zlari qaqida qayqura olmaydilar va o`z kyechinmalarini uddalashlari uchun kimdir yordamlashishiga muqtoj bo`ladilar. Shu bilan birgalikda ular odamlarga nisbatan ishonchsizlikni qis qiladilar. Bu qolda jonli bo`lmagan ob'yekt to`la insoniy munosabatlar o`rniga almashtirilishi mumkin. Shunday qilib, ilk bolalikda psixik jaroqat olgan odamlarda tobyelikka katta xatar mavjud.

Umuman olganda oila bolaga zaruriy muqabbatni byermasligi va uni o`zini syevishga o`rgatmasligi mumkin, o`z navbatida, bu yomonlik, byekorchilik, foydasizlik o`ziga ishonchsizlikka olib kyeladi. Zamonaviy taassurotlarga muvofiq tobye axloqli odamlar o`z-o`zini qurmat qilishni quvvatlashda jiddiy qiyinchiliklarni qis qiladilar. Yaxshi ma'lumki, masalan, odam kayf qolatida o`zini erkinroq va odatdagidan o`ziga ishonganroq syezadi. Boshqa tomondan, piyonistalar kompaniyasi uchun dolzarb mavzudagi suqbat xaraktyerlidir: “Syen myeni qurmat qilasanmiq” Tobyelik, shunday qilib, shaxsning o`z-o`zini baholashini boshqarishida o`ziga xos vosita bo`lib chiqadi.

Tobye shaxsning jiddiy oilaviy muammosi, qoidadagiday, alyeksitimiya – ota-onalarning o`z tuyqularini ifodalash (ularni tushunish, byelgilash va gapira olish) ga layoqatsizligi bilan birga boradigan ota-onalarning o`zlaridagi hissiy buzilish bo`lishi mumkin. Bola oilada nafaqat salbiy tuyqularni “yuqtiradi”, balki u ota-onasidan o`z kyechinmalarini aytmaslikni, ularni bostirishni va qatto ularning mavjudligini rad etishni o`rganadi.

Avlodlar o`rtasida chyegaraning, oila a'zolarining bir biriga o`ta psixologik bog’liqligining yo`qligi, gipyerstimulyatsiya – yana bir salbiy omil. M.Mallyer [21, 15-b.] bolaning mye'yoriy rivojlanishi uchun syeparatsiya – onadan syekin- astalik bilan uning kyetishi va qaytishi vositasida ajralish, shuningdyek, bolaning individualizatsiyasi jarayonining muqimligiga e'tiborni jamlaydi. Addiktiv axloqning buzilgan chyegarali oilalarda boshqa a'zolar axloqiga ta'sir etishning bitta usuli bo`lib chiqishi, bunda boqlanib qolishning o`zi oiladan mustaqillik hissiyotini byerishi mumkin. Buning bittasi isboti kuchaygan oilaviy muammolarda tobye axloqning kuchayishi hisoblanadi.

Oila nafaqat tobye axloqning sodir bo`lishida, balki uni qo`llab- quvvatlashda ham aqamiyatli rol o`ynaydi. qarindoshlarning o`zlari turlicha garchi undan ryeal tarzda azoblansalar-da, uning kuchida addikt “buzish”ni qo`zqatadigan psixologik muammolarga ega bo`lishlari mumkin. Addiktning qarindoshlarida oila a'zolaridan qaysilaridir addiktiv axloqning uzoq muddatli saqlanishi qollarida, o`z navbatida, jiddiy muammolar paydo bo`lishi va kammuhtojlik qolati rivojlanishi mumkin. Oila a'zolarining qaysilaridir tobye axloqning oqibatida shaxs va qarindoshlarining axloqidagi salbiy o`zgarishlar nazarda tutiladi.

Ayni vaqtda kuzatishlarning aytishicha, bitta oilada bolalar turlicha axloqni namoyish qiladilar. Bundan tashqari, qatto ota-onalar piyonistalikdan azob chyekadigan oilalardagi bolalarda tobye axloq shakllanishi shart emas. Albatta, aniq shaxsning individual xususiyatlari kam bo`lmagan muqim rolni o`ynaydi.

Individual farq doirasida dastavval muqtoj axloqning jinsiy saylovini ta'kidlash zarur. Masalan, ovqat addiktsiyasi ancha ayollar uchun xaraktyerlidir, gembling esa erkak jinsi vakillarida ko`proq uchraydi. qator qollarda yosh omilining harakati qaqida ham gapirish mumkin, agar giyohvandlik bilan ayniqsa, 14 dan 25 yoshgacha bo`lganlar azoblansalar, piyonistalik umuman olganda ancha katta yoshdagilar uchun xaraktyerlidir.

Insonning psixofiziologik xususiyatlari, shubhasiz, addiktiv axloqning individual o`ziga xosligini aniqlovchi omil rolida chiqadi. Ular aqamiyatli tarzda boqlanib qolishning ob'yektini tanlashga, ifodalanganlik darajasi va bartaraf etish imkoniyatiga ta'sir ko`rsatishlari mumkin.

Ko`p sonli munozaralarning pryedmyeti boqlanib qolishning ba'zi shakllariga nasliy moyillikning mavjudligi qaqidagi masala hisoblanadi. Birmuncha tarqalgan nuqtai nazar – piyonistaning bolasi katta eqtimol bilan bu muammoni voris qilib oladi. Biroq tobye axloqqa nasliy moyillik gipotyezasi qator faktlarni tushuntirmaydi. Masalan, zamonaviy o`smirlar ota-onalarining ichkilik istye'mol qilishga moyilliklariga qaramay giyohvand moddalarni istye'mol qiladilar. Tobye axloq har qanday oilada shakllanishi mumkin. Uning shakllanishiga ko`plab oilaviy omillar ta'sir qilishi mumkin. Shu munosabat bilan tobye axloqqa nasliy emas, oilaviy moyillik to`qrisidagi gapirish maqsadga muvofiqdir.

Tobye axloqqa bilvosita moyillik asab tizimining tipologik xususiyatlari bilan bilan aniqlanadi. Yangi vaziyatga moslashuvchanlik, kayfiyat sifati, ta'sirchanlik, aloqaviylik kabi tuqma xislatlar boshqa noxush sharoitlarda addiktiv axloqning shakllanishiga ta'sir ko`rsatishini taxmin qilish mumkin.

Xaraktyer tipi va tobye axloqning ba'zi turlari orasida muayyan bog’liqlik mavjud. Xullas, piyonistalik va giyohvand moddalarni istye'mol qilish [7] ko`pincha eksploziv va xaraktyerning noturqun aktsyentuatsiyasida, yetarlicha tyez-tyez – epilyeptoid va gipyertimda uchraydi.

Muqtoj axloqni obsyessiv yoki kompulsiv xaraktyerlar oqibati sifatida ham ko`rib chiqish mumkin. Obsyessiv-impulsiv shaxslarning asosli nizosi N. Mak- Vilyams fikricha, bu muqokama qilinishdan qo`rquv bilan kurashuvchi gaylardir [15, 362-b.]. Shaxs byeixtiyoriy aybdorlik tuyqusi va o`z standartlariga mos kyelmaslik oqibatida anglangan uyatdan ozod bo`lishga intiladi. Tan olish va ushbu affyektni ifodalash o`rniga odam qimoyaviy fikriy konstruktsiyalar (obsyessivlik) quradi, yoxud harakatda xavotirdan ozod bo`lishga (kompulsivlik) intiladi. Obsyessivlik suitsidal axloqda ishtirok etishi mumkin. Kompulsivlik qandaydir harakatning (qatto shaxsning istagiga qarshi) takroriy styeryeotipi sifatida byevosita addiktiv axloqning turlicha shakllari bilan bog’liq. N. Mak- Vilyam ichkilikbozlik, ko`p ovqat yeyish, giyohvandlik moddalarini istye'mol qilish, azart o`yinlar, xaridlar yoki jinsiy sarguzashtlarga ishqivozlikni “qoyatda zararli kompulsiv axloqning turli ko`rinishlari” dyeb ataydi [11, 358-b.]. Otlichityelnoy osobyennostyu kompulsiv xaraktyerning farqli xususiyatlari dyestruktivlik emas, balki o`ta tortilishga moyillikdir.

qator tadqiqotlar shaxsning asabiy rivojlanishi va uning addiktiv axloqi o`rtasidagi aloqani o`rganishga baqishlangan. Masalan, ozuqaviy va jinsiy addiktsiya asabiy simptomlar bilan shunchalik tyez uyqunlashadiki, ba'zi mualliflar ularni psixosomatik yoki asabiy buzilishlar sifatida ko`rib chiqadilar [23].

Shaxs axloqiga ta'sir qiluvchi boshqa muqim individual omillar stryessga chidamlilik bo`lib chiqishi mumkin. Kyeyingi yillarda shaxsning stryessni yengishga sust layoqati natijasida xorij va Rossiyada addiktiv axloqqa qarash rivojlandi [10, 29]. Addiktiv axloq koping-funktsii – stryessni uddalash myexanizmlarining buzilishida yuzaga kyelishi taxmin qilinadi. Tadqiqotlar soqlom va tobye odamlarning koping-axloqidagi farqlar qaqida guvoqlik byeradi. Masalan, giyohvandlikka boqlanib qolgan o`smirlar stryessga muammodan kyetish, uni rad etish, yolqizlanish kabi xaraktyerli ryeaktsiyalarni namoyish qiladilar [29].

Ilqomsizlik, qayot mazmunining yo`qligi, o`z qayoti uchun mas'uliyatni o`ziga olishga qobiliyatsizlik – bu va odamning boshqa aqamiyatli tavsifnomasi, aniqroqi, ularning dyeformatsiyasi, shubhasiz, tobye axloq va uni saqlashning shakllanishiga yordamlashadi.

Tobye axloqning omillari qaqida gapirganda uning asosida odamning tabiiy ehtiyojlari yotishini yana bir bor ta'kidlash lozim. Tobyelikka moyillik, umuman olganda, insonning univyersal xususiyati hisoblanadi. Biroq muayyan sharoitlarda ba'zi nyeytral ob'yektlar shaxs uchun qayotiy muqimga, ehtiyoj esa ularda nazorat qilinmaydiganga aylanadi.