Microsoft Word texnik tizimlarni boshqarish fanidan

3.Kibernetika-transport va texnika xizmati ko’rsatish korxonalarida boshqarish 
jarayonlarining axborot tavsifi. 
«Kibernetika»-qadimgi  yunoncha  so’z  bo’lib,  «boshqarish  maxorati»  degan 
ma’noni  beradi,  mazkur  atamani  kadimgi  yunon  filosofi  Platon,  so’ng  esa  frantso’z 
fizigi va matematigi Amper ishlatganlar. 1948 yilgacha sobiq SSSRda akademik A. I. 
Berg kibernetikaga asos solgan edi. «Iqtisodiy kibernetika» atamasi ilmiy boshqaruv 
nomi  sifatida  60-yillardan  boshlab  V.  S.  Nemchinov,  L.  V.  Kantorovich,  V.  V. 
Novojilov,  O.  Lang  va  boshqalarning  asarlarida  qo’llanilgan.  Boshqarish 
muammolarini  yechishda  o’yinlar  nazaryasi,  navbatlar  nazaryasi,  zaxiralarni 
boshqarish  andozalari  keng    ishlatilmoqda,  shular  qatori  chizikli  dasturlashtirish, 
imitatsiya  andozalashtirish,  iqtisodiy  tahillashlar  ham  o’ta  ko’p  holatlarda 
qo’llanilmokda.  Iqtisodiy  kibernetika-matematik  andozalashtirish  va  tizimli  tahil 
qilish usullarini qo’llanuvchi ilmiy sohadir. U iqtisodiy tizimlarni optimallashtirish va 
takomillashtirish, iqtisodiyotni boshqarish ishlarida qo’llaniladi. 
Iqtisodiy kibernetikada  uch asosiy yo’nalish bor: 
1). Iqtisodiy tizimlar va andozalar nazariyasi; 
2). Iqtisodiy axborot nazariyasi; 
3). Iqtisodiyotda boshqaruvchi tizimlar nazariyasi. 
Korxonada ishni avtomatik tarzda nazorat qilib turadigan va hisobga oladigan 
turli  moslamalar  va  asboblar;  «mashina  vaqtini»  va  bekor  turib  qolish  vaqtini 
sabablari  bo’yicha  alohida  kayd  qiladigan  moslamalar:  ma’muriy-ishlab  chiqarish 
aloqasi  va  signalizatsiya  vositalari;  xujjatlarni  saqlash,  izlash  va  o’zatish  vositalari; 
bo’lim va bo’linmalar, tsex va kismlar ichida kulyozma shakllarini distantsion tarzda 
yetkazib  berish  uchun  teleavtograflar;  hisob-perforatsion  va  elektron  hisoblash 
mashina  (EXM)lari  ishlatilmokda.  Axborot  bilan  ishlashning  tavsifiga  karab 
boshqarishning texnika vositalarini bir necha guruhga bo’lish mumkin: axborot olish 
vositalari; axborotni qayd qilish va saqlash vositalari; axborotdan nusxa ko’chirish va 
uni  ko’paytirish  vositalari;  axborot  berish  vositalari;  axborotni  hisoblash  yo’li  bilan 
ishlash vositalari. Axborotlarni ishlab chiqishning iqtisodiy-matematik usullaridan va 
zamonaviy vositalaridan (EXM, jamgarish, ruyxatga olish, tasvirlash  moslamalari va 

---

 
55
xokazo)  foydalanish  negizida  korxona  faoliyatini  boshqarish    funktsiyalarini 
bajarishni  ta’minlaydi,  ya’ni  avtomatlashtirilgan  boshqarish  sistemasi  (ABS)  paydo 
bo’ladi. ABSni joriy qilish tufayli katta xajmdagi axborotlarga tezkor ishlov beriladi: 
axborotlar  okimini  tartibga  solish  va  axborotlardan  unumli  foydalanish  darajasini 
oshirish, boshqarish hodimlarni serMehnat hisoblash operatsiyalaridan  ijldiy Mehnat 
uchun  bushatish;  ishlab  chiqarish-xo’jalik  faoliyatiga  rahbarlik  bo’yicha  qarorlarni 
optimallashtirish  va  boshqarish  Mehnatning  umumiy  madaniyatini  oshirish 
ta’minlanadi.  Barcha  pogonalardagi  rahbarlar  va  ijrochilarning  mustakilligi  va 
ma’suliyatliligi  usgan  sharoitda  menejment  kerak.  Korxonani  menejmentning 
avtomatlashtirilgan  sistemasini  vujudga  keltirishda  dastlabki  kadam  uning  iqtisodiy-
tashkiliy  andozasini  ishlab  chiqish  hisoblanadi.  Iqtisodiy-tashkiliy  andoza  deganda 
bo’lajak boshqarish sistemasining qoidalarida, talabalarda bajariladigan  ish tartibida, 
mezonlar  to’plamida  va  xokazolarda  tashkiliy  tuzilishi  tushuniladi.  Korxonani 
avtomatlashtirilgan  boshqarish  sistemasining  iqtisodiy-tashkiliy  andozasini  ishlab 
chiqish    ishlab  chiqarishni  boshqarish  va  tashkil  etishning  mavjud  tizimini  tartibga 
solish  va  takomillashtirish  maqsadida  uni  tekshirish  va  tahil  qilishdan  boshlanadi. 
Birinchi  navbatda  korxonaning  mavjud  ishlab  chiqarish  tuzilishi,  Ya’ni  ishlab 
chiqarish  va  xizmat  ko’rsatish    bo’linmalari  hamda  xizmatlarning  tarkibi  va  o’zaro 
aloqasi  chuqur  tahil  qilinishi  lozim.  Tashkiliy  tuzilmani  tahil  etishda  tuzilishli 
bo’linmalarda  ayrim  menejarlar  bajaradigan  boshqarish  funktsiyalarini  puxta 
o’rganish  lozim.  Tahildan  maqsad-ishning  xajmi  va  mazmuni  korxonaning  
extiyojlariga  va  extiyojlarni  bajarish  bilan  band  bo’lgan  hodimlarning  miqdoriga 
qanchalik  mos  kelishini  aniqlashdir.  SHu  asosda  ayrim  boshqarish  hodimlari 
vazifalarini  kushish  hisobiga  mayda  boshqaruv  bo’linmalarini  yiriklashtirish  va 
ortiqcha  tuzilmali  boshqaruv  bo’linmalarini  tugatish  bo’yicha  tavsiyalar  ishlab 
chiqiladi.  Korxonani  avtomatlashtirilgan  boshqarish  sistemasini  axborot  bilan 
ta’minlashga: me’yorlash-ma’lumotnoma bazasi: kodlashtirish va tsif tizimi; axborot 
tashuvchi tizim;  xujjat aylanma tizimi kiradi. Axborot okimlarini o’rganishning turli 
usullari:  tarmok  andozasi  asosida,  kolipli  andozalashtirish,  grafa  analitik  va  boshqa 
usullar  bilan  o’rganish  mavjud.  Bularning  eng  soddasi  har  bir  bo’limda  tuziladigan  

---

 
56
tuzilish-axborot  sxemasi  asosida  bo’linmalar  o’rtasidagi  xujjat  aylanmasi  va  o’zaro 
aloqani o’rganishdir. Korxonadagi xujjat okimlari umumiy axborot andozasida biron-
bir  kichiq  tizim  o’rnini  aniqlash,  boshqarish  jarayonini  matematik  ta’minlash  va 
uning  texnika  majmui  uchun  talablar  bildirish  imkonyatini  yaratadi.  Matematik 
ta’minlash  deganda  ushbu  korxonada  avtomatlashtirilgan  boshqarish  sistemasi  hal 
qiladigan  barcha    majmui  vazifalar  bo’yicha  axborotlarni  mashinada  ishlashning 
algoritmlari  va  dasturlari  tizimi  tushuniladi.  Xozirgi  EXM  ko’p  dasturli  rejimda  
ishlashi  mumkin.  Bunda  bir  qancha  masala  bir  vaqtni  o’zida  hisoblash  mashinasida 
bo’ladi  va  ikkinchi  bir  masalani  bajarishga  o’tish  uchun  masalalardan  birinchi 
yechishni to’xtatish hamda keyinchalik to’xtatilgan dasturga kaytish mumkin. ABSni 
texnika  jihatdan  ta’minlash  kurilmalar  va  mashinalarning  uch  asosiy  guruhini  o’z 
ichiga  oladigan  texnika  vositalari  majmuidan  iborat:  axborotni  ishlash  tizimiga 
ma’lumotlarni kiritadigan vositalar; axborotni tuppa-to’g’ri EXM ga beradigan aloqa 
kurilmalari  va  kanallari;    axborot  kiritish  va  berish  maslamalari  bilan  jixozlangan 
EXM.  Iqtisodiy  axborot-bu  moddiy  ne’matlar  ishlab  chiqarish,  almashtirish, 
taksimlash, jamgarish va iste’mol qilishning ijtimoiy jarayonlari xaqidagi axborotlar. 
U  iqtisodiy  ma’lumotlardan  olinadi.  Mamlakatimizdagi  axborot  tizimi  boshqaruv 
axborotini  ham,  xabar beruvchi tezkor  ishlab chiqarishni  hisobga olish, buxgalteriya 
hisobi,  bank  axboroti,  statistikani  ham  o’z  ichiga  oladi.  Bu  barcha  sohalarda  
ma’lumotlarni  kayta  ishlashning  avtomatlashtirilgan  tizimi  va  avtomatlashtirilgan 
boshqarish  sistemasi  rivojlanganligini  ko’rsatadi.  Har  bir  boshqaruv  organining,  har 
bir boshqaruv tizimining, shu jumladan, avtomatlashtirilgan boshqarish sistemasining 
vazifasi  bu  ko’rsatkichlardan  mamlakatning  oliy  bosqichida  boshqarishning  barcha 
darajalarida yechim yoki qaror qabul qilish uchun eng  ko’p foydali axborot olishdan 
iboratdir.  Xulosa  qilib  aytish  mumkinki,  korxona  faoliyatini  boshqarish  jarayonida 
iqtisodiy kibernetika usullaridan foydalanish shart.