Microsoft Word статистика лотин 14. doc

IV  Mavzu.  MUTLОQ VA NISBIY MIQDORLAR  
 
              REJA: 
 
4.1. Mutloq miqdorlar, ularning turlari va o‘lchov birliklari 
4.2.  Nisbiy  miqdorlar  to‘g‘risida  tushuncha  va  ularning 
ifodalanishi 
4.3. Nisbiy miqdorlar turlari va ularni hisoblash tartibi 
 
         4.1. Mutloq miqdorlar, ularning turlari va  
                          o‘lchov birliklari 
 
    Tabiiy va ijtimoiy xodisalar , jarayonlar tegishli ko‘rsatkichlarda 
ifodalanadi.  Bu  ko‘rsatkichlar  turli  xil  miqdorlarda,  ma’lumotlarda 
berilib,  hujjatlarda  qayd  qilinadi.  Statistik  kuzatish  natijasida  miqdorlar 
yig‘ilib,  tegishli  ko‘rsatkichlar  bo‘yicha  guruhlanib,  o‘rganiladi. 
Miqdorlarda  ifodalangan  iqtisodiy  va  ijtimoiy  ko‘rsatkichlarni 
umumlashtirib  ,  tegishli  xulosalar  chiqarish  statistikaning  asosiy 
vazifasidir. 
Xodisa  va  jarayonlar  dastlab  mutloq  miqdorlarda  qayd  qilinadi, 
so‘ngra  esa  ular  asosida  nisbiy  va  o‘rtacha  miqdorlar  hisoblab  topiladi. 
Demak  mutloq  miqdorlar  har  qanday  statistik  ko‘rsatkichlarning 
dastlabki (boshlang‘ich) shaklidir. Miqdorlar qo‘shish, ayirish, o‘lchash 
kabi amallarni bajarish bilan aniqlanadi. 
Aholining  umumiy  soni,  shu  jumladan  erkaklar  va  ayollar  soni, 
korxonalarda  xodimlar  soni,  ishlab  chiqarilgan  stanoklar  soni  -  “bir”, 
”ikki”,  “uch”  kabi  sonlarda  qayd  qilinadi.  Ularning  to‘plamlari  ming 
kishi, ming dona kabi son ko‘rsatkichlarda ifodalanadi. Qurilgan yo‘llar 
uzunligi, daryolarning uzunligi, bosib o‘tilgan yo‘l - metr, kilometr kabi 
uzunlik o‘lchovi birliklari bilan ifodalanadi. 
Qazib  chiqarilgan  ko‘mir  hajmi,  terilgan  paxta  kabi  og‘irlik 
miqdorlari  kg  yoki  tonnalarda  qayd  qilinib,  kuzatish  ob’ektlarini 
o‘lchash  bilan  aniqlanadi.  Ishlab  chiqarilgan  gaz  xajm  o‘lchov  birligi 
bo‘lgan kub metrda , to‘qilgan gazlama hajmi esa kvadrat yoki pogonniy 
metrlarda ifodalanadi. 
Miqdorlar  ifodalanish  hajmiga  qarab,  yakka  va  umumiy  mutloq 
miqdorlarga bo‘linadi. Yakka xodisa va jarayonlarni ifodalovchi mutloq 
miqdorlar  yakka  mutloq  miqdorlar  deyiladi.  Bunday  miqdorlar 

---

 
28 
o‘rganilayotgan  to‘plamning  har  bir  birliklarini  tavsiflab  kuzatishning 
boshlang‘ich bo‘g‘inida qayd qilinadi. Masalan, bir terimchining bugun 
tergan  paxtasi  -  65  kg,  har  bir  xodimning  olgan  bir  oylik  ish  haqi  - 
42600  so‘m,  non  zavodida  bugun  ishlab  chiqarilgan  bug‘doy  noni, 
familiyasi, ismi aniq bo‘lgan, imtixonni “a’lo” bahoga topshirgan talaba 
va shu kabilar.  
O‘rganilayotgan  xodisa  va  jarayonlarning  umumiy  yig‘indisini 
tavsi flovchi mutloq miqdorlar umumiy mutloq miqdorlar deyiladi. Ular 
dastlabki  kuzatish  ma’lumotlarini  qo‘shish  va  jamlashtirish  natijasida 
olinadi.  Demak,  mohiyati  bir  xil  yakka  mutloq  miqdorlar  yig‘indisi 
umumiy  mutloq  miqdorlardir.  Shuning  uchun  ham  umumiy  mutloq 
miqdorlarni quyidagicha ifodalash mumkin:                  
A um. = a
1
 + a
2 
+ a
3
 + a
4
 +… an = 
∑
=
n
i 1
a
i
 
Bu yerda: A um.     - umum mutloq miqdor; 
               a
1
  …  an  -  kuzatilayotgan  ob’ektdagi  yakka  mutloq 
miqdorlar; 
           
∑
=
n
i 1
a
i 
 - to‘plam birliklarining yig‘indisi. 
           Masalan:  1)  Xo‘jalik  brigadasida  15  ta  terimchi  tergan 
paxtasining yig‘indisi  
(60+70+65+80+110+90+75+120+92+108+84+96+115+125+64)  - 
1354 kg. 
2)  Kichik  korxonada  8  kishi  ishlaydi.  Ularning  may  oyida  olgan 
mehnat haqlari quyidagicha: 
 
Xodimlar 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
Ish haqi, 
so‘m 
248400  339500  250600  247300  158500  162400  153000  244300 
 
Demak,  xodimlar  mehnat  haqining  umumiy  miqdori  bu 
so‘mmalarning yig‘indisi - 1804000 so‘mdan iborat. 
Mutloq  miqdorlar  natura,  shartli  natura,  qiymat  (pul)  va  mehnat 
o‘lchov  birliklarida  ifodalanishi  mumkin.  Ob’ektning  xususiyatiga 
qarab, ya’ni ularning hajmi, og‘irligi, uzunligi yoki maydoni miqdorlari 
ko‘rsatilishiga  qarab,  natura  o‘lchovda  dona,  metr,  kilogramm  va  shu 
kabilar  ishlatilishi  mumkin.  Masalan:  terilgan  paxta  kilogramm  yoki 
tonna,  ishlab  chiqarilgan  stanok  -  dona,  ekilgan  paxta  maydoni  - 

---

 
29 
gektarlarda ifodalanishi mumkin. 
Natura  o‘lchov  ayrim  xodisa,  jarayonlarning  xususiyatini  to‘liq 
ifodalamaydi.  Shuning  uchun  ham  shartli  natura  o‘lchov  birligi 
qo‘llanadi.  Konserva  ishlab  chiqaruvchi  korxona  tayyor  mahsulotlarini 
turli  shisha  bankalarda  tayyorlashi  mumkin.  Bu  shisha  bankalar  turli 
hajmda (0,5, 1,0 li, 2 li, 3 li, 10 litr xokazo) bo‘lganligi sababli, ularning 
yakka  miqdorlarini  qo‘shib  umumiy  to‘plamni  aniqlash  noto‘g‘ri 
bo‘ladi.  Shuning  uchun  barcha  ishlab  chiqarilgan  mahsulotlarni  1,0 
litrlik shartli bankaga qayta hisoblab chiqiladi. Sovun ishlab chiqaruvchi 
korxona  60  %  ,  40  %  lik  kir  sovunlari,  atir  sovun  va  poroshok  ishlab 
chiqaradigan  bo‘lsa,  ularning  ham  og‘irliklarini  bir  shartli  o‘lchovga 
keltirish  lozim.  Masalan,  korxona  ushbu  yilda  80  ming  tonna  60% 
lik,120,0  ming  40%  sovun  ishlab  chiqargan.  Ularni  shartli  bir  birlikka 
keltirishda  40%  sovun  koeffitsiyenti  1,0  ga,  60%  sov  40%  sovunga 
aylantirish shartli koeffitsiyenti - 1,5 bo‘lsa, unda korxona jami 200,0 m 
tonna  (80,0+120,0)  emas,  balki  (80,0  x  1,5)  +  (120,0  x  1,0)=  120,0  + 
120,0  =  240,0  ming  tonna  mahsulot  ishlab  chiqargan  bo‘ladi.  Yoqilg‘i 
sifatida  ishlatiladigan  toshko‘mir,  qo‘ng‘ir  ko‘mir,  gaz,  slanes  kabilar 
issiqlik koeffitsiyenti asosida qayta hisoblanib, kaloriyasi aniqlanadi. 
Murakkab xodisalarni ifodalovchi ko‘rsatkichlar kompleks o‘lchov 
birliklarida  ifodalanadi.  Bunday  xodisalar  ikki  va  undan  ortiq  o‘lchov 
birliklarining o‘zaro birikmasi bilan tavsiflanadi. Masalan: tashilgan yuk 
-  tonna/  kilometrda,  ishlab  chiqarilgan  elektr  quvvati  kilovatt  -  soatda, 
xodimlarning  ishlagan  ish  vaqtlari  -  kishi  /  soatda.  Lekin  natura 
o‘lchovida  xususiyatlari  bilan  har  xil  bo‘lgan  xodisa  va  jarayonlar 
umumlashtirib ko‘rsatilmaydi. Shuning uchun ham qiymat (pul) o‘lchovi 
ishlatiladi.  Barcha  xodisa  va  jarayonlarni  pul  o‘lchovida  ya’ni  yagona 
o‘lchovda umumlashtirib ko‘rsatish mumkin.