Microsoft Word статистика лотин 14. doc

8.5. Mavsumiylik, interpolyatsiya  va ekstrapolyatsiya 
 tushunchalari mohiyati 
 
Dinamika  qatorlar  darajalariga  mavsum  katta  ta’sir  ko‘rsatishi 
mumkin.  Bu  holat  qishloq  xo‘jalik  mahsulotlarini  yetishtirish  va  ularni 
qayta  ishlovchi  korxonalar  ma’lumotlarida,  qish  va  yoz  oylarida 
elektrenergiya,  gaz,  suv  harajatlarida.  Statistika  mavsumiylik  deganda 
yil  ichidagi  o‘zgarish  tushuniladi.  Mavsumning    dinamika  qatorlar 
darajasiga  ta’sirini  aniqlash  maqsadida  mavsumiylik  indeksidan 
foydalaniladi. 
Mavsumiylik  indekslari  haqiqiy  ma’lumotlar  asosida  yoki 

---

 
97 
sirg‘anma, tekislash ma’lumotlari asosida ham hisoblanish mumkin. 
 
100
x
Д
Д
J
i
мав
=
 yoki  
100
.
x
Д
Д
J
ot
i
t
мав
=
 
 
Mavsumiylik 
indeksi 
ishonarli 
bo‘lishi 
uchun 
dinamika 
qatorlarning  uch  yillik  ma’lumotlari  (oylar  bo‘yicha)  olinadi.  Demak 
mavsumiylik  indeksida  oylar  bo‘yicha  hisoblangan  o‘rtachaning  uch 
yillik umumiy o‘rtachaga nisbati foizlarda olinadi. 
Interpolyatsiya  deyilganda  dinamika  qatorlar  orasidagi  noma’lum 
darajani  aniqlash  tushuniladi.  Noma’lum  darajani  aniqlash  danamika 
qatorlar  qanday  tuzilganiga  qarab,  quyidagi  usullarning  biri  bilan 
aniqlanadi: 
-  noma’lum  darajaning  ikki  yonidagi  raqamlar  o‘rtachasini 
hisoblash bilan; 
-  qo‘shimcha  yoki  o‘rtacha  qo‘shimcha  mutloq  o‘zgarish  (o‘sish 
yoki kamayish) ko‘rsatkichlari bilan; 
-  qo‘shimcha  yoki  o‘rtacha  qo‘shimcha  o‘sish  sur’atlari 
ko‘rsatkichlari yordamida. 
Statistikada  dinamika  qatorlarni  o‘rganishning  asosiy  maqsadi 
xodisalarning  o‘zgarish  asosiy  tendensiyasini  aniqlash  bilan  birga, 
ularning  kelajakda  qanday  bo‘lishini  bashorat  qilishdir.  Dinamika 
qatorlarning kelajak davr yoki perspektiv darajalarini bashorat (prognoz) 
qilish  ekstrapolyatsiya  deyiladi.  Bashorat  qilish  uchun  xodisalarning 
katta  dvrdagi  haqiqiy  darajalari  dinamika  qatorlari  o‘rganib  chiqiladi. 
O‘zgarishlarning  turlicha  bo‘lganligi  sababli,  ekstrapolyatsiyada  ham 
har xil usullar qo‘llanadi. 
Agarda  dinamika  qatorlarda  mutloq  o‘sishlar  doimiy  va  bir  xil 
darajada bo‘lsa, unga o‘rtacha arifmetik usulda o‘rtacha mutloq o‘sishni 
topib,  bu  qiymatni  dinamika  qatorlar  oxirgi  darajasiga  ekstrapolyatsiya 
qancha davrga mo‘ljallanganiga qarab, qo‘shib beriladi. 
Agarda  o‘rganilayotgan  dinamika  qatorlarda  o‘sish  koeffitsiyentni 
doimiy  harakterga  ega  bo‘lsa,  uning  o‘rtacha  o‘sish  koeffitsiyentini 
hisoblab,  dinamika  qatorlar  oxirgi  darajalarini  bu  o‘rtacha  o‘sish 
koeffitsiyentiga  ko‘paytirib,  bashorat  qilinadigan  davrlar  darajalarini 
aniqlash mumkin. 
Xodisa  va  jarayonlar  doimo  o‘zaro  bog‘lanishda  mavjud. 
Dinamika qatorlarni o‘rganganda, bir ko‘rsatkichlarning ikkinchisi bilan 
bog‘liqligi  aniqlanadi.  Shuning  uchun  dinamika  qatorlari  darajasini 

---

 
98 
boshqa  unga  bog‘liq  ko‘rsatkich    o‘zgarish  aniq  bo‘lsa,  unga  asosan 
ekstrapolyatsiya  qilish  mumkin.  Misol,  xududda  bolalarning  tabiiy 
o‘sish  sur’ati    t  davrgacha  aniq  bo‘lsa,  bolalarning  o‘sishi  va  ular 
iste’mol  qiladigan  mahsulot  o‘rtasidagi  bog‘lanish  asosida,  t  davrgacha 
bolalar  iste’moli  uchun  zarur  bo‘ladigan  mahsulotmiqdorini  bashorat 
(ekstrapolyatsiya) qilish mumkin. 
Dinamika qatorlarni analitik tekislash usullaridan foydalanib, ham 
ekstrapolyatsiya qilish mumkin. 
Iqtisodiy  bashoratda  qanday  usulni  qo‘llash,  dinamika  qatorlar 
xususiyatiga  bog‘liq,  Lekin  har  safar  dinamika  qatorlarni  chuqur 
o‘rganmasdan, 
ulardagi 
o‘zgarishlarni 
o‘zgarishlarning 
umumiy 
yo‘nalishini  aniqlamasdan,  ekstrapolyatsiyani  amalga  oshirish  mumkin 
emas.