Microsoft Word педагогика тарихы кейинги вартант

 
4.2. Maverennaxrda Ámir Temur tárepinen oraylasqan mámlekettiń 
dúziliwi hám onıń ilim, mádeniyat bilimlendiriwdi rawajlandırıw
ǵ
a qosqan 
úlesi. 
Ámir Temur 1336 jılı, 9-aprel`de Shaxrisabz qalasına jaqın jerdegi Xojaılgar 
(házirgi Yakkaba
ǵ
xojalı
ǵ
ına jaqın) awılda duńyaga kelgen. Onıń ákesi Ámir 
Taragay Qazanqanga (1333-1346) qaraslı Shaxrisabz qalasınıń hákimi bolgan. 
Amirdiń anası Tagina Begim Buxaralı belgili alım Ubaydullaxtıń qızı bolgan. 
Venger sayaxatshı alımı German Vamberiydiń «Maverennaxr tariyxı» 
shıgarmasında Timurdıń urıwı Turkiy barlas qáwiminen bolgan» dep keltiriledi.
Temur 7 jasdayınan bilim alıwdı baslaydı. Ol balalıq dáwirinen baslap márt, 
dáwjúrek, batır bolıp ósedi. Áskeriy ónerdi puxta iyeleydi. Qurandı yadqa biledi. 
Xadis ilimin úyrenedi. Dún’yalıq bilimlergede iye boladı.

---

Ámir Temur shaxsında birqansha qarama-qarsılıqlarda ushırasadı. Ol 16 
jasında ákesiniń wasiyatı boyınsha áskerlerge basshılıq etedi. Bul Barlas urıwınıń 
dástúri edi. Temur jaslıgınan askeriy shını
ǵ
ıwlar
ǵ
a júdá qızı
ǵ
adı, feodallıq 
urıslarda birneshe mártebe qatnasıp tajiriybe toplaydı hám márt jawınger bolıp 
jetilisedi. 
Ámir Temur 1370-1405 jıllarda Maverennaxrdıń úlken bolegin iyelegen 
Mon
ǵ
ol xanı húkimranlı
ǵ
ına qarsı úzliksiz gúresedi. Ol qısqa múddet ishinde
Amiwdar`ya menen Sirdar`ya aralıgındagı jerlerdi ózine boysındıradı.
Xorezmdi boysındırıw ushın ogan jeti martebe juris etip, onı da óz 
imperiyasına qosıp aladı. 1395-jılı Kavkazdı, 1398-jılı Hindistandı, 1401-jılı Siriya 
jerlerin, 1402-jılı Ankaradagi turk jerlerin iyeleydi. 1405-jılı Qıtayga júrisi aldınan
Otrar qalasına jaqın jerde kesesllenip 18-fevral` kúni duńyadan ótedi.
Ámir Temurdıń tariyx aldındagı xızmeti o
ǵ
ada úlken. Ol 1-den óz 
mámleketin kúsheytip, qudiretli imperiya dúziwge erisedi, feodallıq tarqaqlıqtı
saplastıradı. Bul arqalı ónermentshilik, sawda-satıq hám mádeiyattıń 
rawajlanıwına bekkem tiykar saladı. 2-den bir qatar xaliqlar hám ellerdiń
eziwshilikten, garezlilikten azat bolıwına járdem berdi. Altın Orda xanı Toqtamıstı 
(1276-1395) eki 
márte (1391, 1395) qıyratıp, Rossiyanıń 
mon
ǵ
ollar
húkimranlıgınan qutılıwın 300 jıl
ǵ
a tezlestiredi. 3-den Túrkstan topıra
ǵ
ın 
ónermentshilik, ilim-pán mádeniyat hám bilimlendiriwi rawajlangan aldıń
ǵ
ı 
qatarda
ǵ
ı mámleketke aylandıradı.
Ámir Temur óz mámleketiniń qúdiretin kóklerge kóterip, onı pútkil dún’ya
ǵ
a 
tanıtadı. Ol jawızlıqtı, zorlıqtı jaqtırmaydı, Adamgershilikli, ádil húkimdar boladı. 
Belgili alım Bóribay Axmedov Ámir Temurdıń «Temur túzikleri» atlı miynetin 
húkimdardıń hákimiyattı basqarıw qa
ǵ
ıydaları hám ádep-ikramlılıq ólshemlerin 
belgilep beriwshi hújjet dep esaplaydı. 
Ámir Temur bul miynetinde naqshbandiylik talimatında
ǵ
ı «Dil ba yoru,
dast ba kor» principine ámel etip, Yusuf Xos Hojib, Abu Nasr Farabiy,

---

Jaloliddin Davoniy hám basqalar tárepinen atap ótilgen haqıyqıy kámil insan, 
ádalatlı húkimdar ushın zárúr bol
ǵ
an 12 qa
ǵ
ıydanı ózine jol-joba etip aladı. 
Bunnan tısqarı Ámir Temur óziniń turmıslıq principleri haqqında bılay 
deydi: 
«Men óz ómirim dawamında 5 nársege ámel qıldım: 
1. Alla — hár nársege qádir kúsh, shınkewilden sıyınsań, qálegen murad-
maqsetińe jetkizedi; 
2. Sana — pikirlew hám bir sheshimge keliw qábiliyatı; 
3. Qılısh — jigittiń joldası, el-jurttıń tınıshlı
ǵ
ınıń qor
ǵ
awshısı, hár qanday 
dushpandı jeńiw quralı, onıń qúdireti menen dinsizlerdi dinge salıw
ǵ
a boladı; 
4. Iyman — insandı barlıq tiri janlardan ajratıp turıwshı ózgeshelik. Iymanlı 
adam qiyanet islemeydi, a
ǵ
ayin-tuw
ǵ
anlardıń, eldiń, xalıqtıń ar-namısın qor
ǵ
aydı, 
hadallıq penen páklikti a
ǵ
la pazıylet dep biledi; 
5. Kitap— barlıq dóretiwsheńliktiń, jaratıwshıńlıqtıń hám aqıl-parasattıń 
tiykarı, turmıstı úyretiwshi ustaz». 
Temur dáwirinde ul balalar ushın baslangısh maglıwmat beretugın diniy 
mektepler kóp bolıp, mektep oqıwshilarınıń jasları hár qıylı bolgan hám olarga bes 
waqıt namaz uyretilgen. Mekteplerde sawat ashıw arab álippesinde bolıp, Áptuyek 
kitabıda oqıtılgan. Áptuyekte Qurannıń jetiden bir bólimi kóleminde materiallar 
tańlap alıngan bolıp, ol Parsı, Tajik tillerinde duzilgen.
Áptuyekten soń Shar kitap, Suwpı Alliyardıń hikmetleri oqıtılgan. Bul 
dawirdiń talim mazmunında mektepte belgili oqıw bagdarlaması bolmagan, 
oqıwshılar jeke tártipte oqıtılgan. Klasstan klassqa ótkeriw jeke tártipte alıp 
barıl
ǵ
an. 
Mektepke qabıllawdıń anıq waqtıda bolmagan. Sonıń menen birge mektepte 
Parsı shayırları Xoja Xafiz, Saadiy Sheraziydiń gazzelleri yadlatıl
ǵ
an. Temuriyler 
dáwirinde 
ámeldar, 
baylardıń 
balaları 
ushın 
óz 
aldına 
mekteplerde 
shólkemlestirilgen. 
Bunday 
mektepler 
saraylarda, 
beklerdiń, 
baylardıń 
imaratlarında ashıl
ǵ
an. 

---

Medreseler eki qabatlı bolıp, ol 50 bólmeden qural
ǵ
an. Hár bir bólmede 3 
xana-qaznaq, jataqxana hám dárisxana bol
ǵ
an. Geratta XII ásirde 359 mektep 
bolıp, birneshe medrese hám júda úlken kitapxana islep turgan. Bunnan tısqarı 
shaxtın sarayında shaxzada hám málikalar ushın óz aldına mektepler ashılgan.
Álisher Nawayı hám Xusaın Bayqara ekewi birge áne usınday mektepte 
oqıgan. Ámir Temurdıń jámiyet, mámleket haqqındagı pikirlerine ser salsaq ol óz 
tuziklerinde xalıqtıń baxıtlı jasawında hám eldi ádalatlı basqarıwda eń tiykargı tásir 
etiwshi faktorlardıń biri oqıw, bilim, ilim, agartıw tarawların jetistiriw dep 
esaplagan.
Temurdıń pikirinshe jámiyetlik islerdi basqarıwda, onı durıs bagdarga salıwda 
barlıq nárseden aqıllılıqtıń ústem bolıwı lazım dep esaplangan. Sonlıqtan ol 
xalıqtıń sawatlı bolıwı ushın el arasında oqıw hám bilimlendiriw isleriniń en 
jayıwına mámleketlik dárejede áhmiyet berip hár bir qalada meshitler, medreseler 
qurıwdı buyırgan. Bularda tek diniy sabaqlardı gana emes al sol dawirdegi 
jetilisken tábiyiy, matematikalıq bilimlerdi oqıtıw zarurliginede ayrıqsha dıqqat 
bólgen.
Ámir Temur miynet etiw barlıq insannıń: xannıńda, gedeydiń de, puxaranıń 
da parızı dep esapla
ǵ
an. Sonlıqtanda, miynet etiwdi ulıwma xalıqlıq is dep nusqaw 
bergen. Usı maqsette óz tuziginde «Barqulla eskertip aytar edim, xan bolsańda bag 
jarat, gedey bolsańda bag jarat, bir kúni bolmasa bir kúni jemisin tatasan» dep 
jazadı. 
Ámir Temur sárkarda sıpatında nókerlikke adam tańlawda úsh nársege itibar 
bergen: 1-jigittiń kúsh-quwaıına; 2-onıń qılıshtı oynata biliwine; 3-aqıl-parasatlı 
bolıwına. 
Onıń balaları Amirzada Muhammad Jahongir, Umarshayx, Mironshoh, 
Shohruhlar, aqlıqları Amirzoda Muhammad Sulton, Amirzoda Pirmuhammedlerde 
sheber áskerler qatarında urıslar
ǵ
a qatnasqan. 
Ámir Temurdiń ózi aqıldı rawajlandırıw quralı sıpatında shaxmat oynınada 
usta bol
ǵ
an. Sebebi, ol waqıtta
ǵ
ı tárbiyada – shaxmat oyının hár bir jastıń úyreniwi 

---

zárúr dep esaplan
ǵ
an. Hátteki Ámir Temurdıń súyikli ulı Shohruhqa at
qoy
ǵ
anda da shaxmat oyınına baylanıslı qoyıl
ǵ
an degende gápler bar. 
Ulıúma al
ǵ
anda, Ámir Temurdıń ullı mámleketlik siyasatı — mámleketti 
sociallıq-ekonomikalıq jaqtan rawajlandırıw menen birge bilimlendiriw islerinede 
ayrıqsha itibar bergenligi dıqqatqa ılayıq. Onıń tálim-tárbiya
ǵ
a baylanıslı 
násiyatları, tutqan siyasatı házirgi waqıtta da óz áhmiyetin joytqan joq. Onıń tálim-
tárbiya
ǵ
a baylanıslı alıp bar
ǵ
an isleri, kóz-qarasları házirgi barkamal insandı 
qáliplestiriw islerinde de o
ǵ
ada áhmiyetli orındı iyeleydi.