áhmiyetleri.
Keyqawıs shama menen 1021—1022 jıllarda tuwıl
ǵ
an. Onıń ózi hám úrim-
putaqları Tabarıstanda ya
ǵ
nıy házirgi Kaspiy teńiziniń qublasında jasa
ǵ
an. Lekin
Keyqawıs haqqında tolıq ma
ǵ
lıwmatlar joq. Ol 60 jaslar shamasında óziniń pútkil
ómiri dawamında kórgen-bilgenlerin «Qobusnama» shı
ǵ
arması arqalı jazıp
qaldır
ǵ
an.
«Qobusnama» Shı
ǵ
ısta Irannıń ózinde saqlanıp kiyatır
ǵ
an dástúrge muwapıq
aqıl-násiyat formasında jazıl
ǵ
an. Lekin onıń «Qobusnama» dep atalıw sebebine
kelsek, onıń ulıwma Qobusqa baylanısı barlı
ǵ
ı haqqında esletip ótilmeydi.
Shamsul Qobus óz dáwiriniń ilimli adamlarınıń
biri bol
ǵ
an, qosıqlardıda
jaz
ǵ
an. Óziniń húkimranlı
ǵ
ı dáwirinde sarayına óz zamanınıń eń aldıń
ǵ
ı pikirlew
dárejesine iye bol
ǵ
an adamlardı jıyna
ǵ
an. Sol waqıtta
ǵ
ı
paytaxt bol
ǵ
an Jurjandı
iri mádeniy oray
ǵ
a aylandır
ǵ
an, Tarixıy dáreklerde Qobustı óziniń arab tilinde
jaz
ǵ
an, 3
kitaptan ibarat bol
ǵ
an belgili «Nomalar»ınıń bol
ǵ
anlı
ǵ
ı kórsetiledi.
Keyqawıstıń «Qobusnama»sı Iranda 8 mártebe basıp shı
ǵ
arıladı. Olardıń
ishindegi eń belgilileriniń biri Rizo Qulixan Hidoyat tárepinen 1890—1891
jıllarda basıp shı
ǵ
arıl
ǵ
anı bolıp esaplanadı. Bul shı
ǵ
arma sońınan Bombeyde,
Isfaxanda Urduni Baxtiyariy tárepinende basıp shı
ǵ
arıladı.
«Qobusnama» kóplep Shı
ǵ
ıs hám Batıs tillerine awdarma jasaladı. Atap
aytqanda, 1432 yılda Merjomak Ahmad ibn Ilyos tárepinen, 1705 jılı
Hasan
pashsha Nazmizoda Murtoza tárepinen, 1881 jılı Qazan tatarları tilinde
Qayum Nosiriy tárepinen, 1860 jılı Muhammad Rizo Ogahiy tárepinen ózbek
tiline, Batısta nemis, francuz, ingliz tillerine awdarma jasaladı hám basıp
shı
ǵ
arıladı.
«Qobusnama»nıń keshegi qızıl imperiya dáwirinde adamlardı aqılıy, ádep-
ikramlılıq jaqtan tárbiyalawda
ǵ
ı áhmiyeti ústem klasslardıń ádep-ikramlılı
ǵ
ın
propagandalawshı shı
ǵ
arma dep bahalandı. Keykawıstıń Watan haqqında
ǵ
ı, kásip-
ónerdi joqarı bahalawshı, bilimlerdi iyelew haqqında
ǵ
ı pikirleri diniy kóz-
qaraslar dep qaralandı. Shı
ǵ
armanıń qunlılı
ǵ
ı onıń ádebiy-kórkemliginde, til
ózgesheliginde dep belgilendi.
Shı
ǵ
armada 3 nárse DOS hám dushpanlar
ǵ
ada ashıq bolsın deydi: Olar úydiń
esigi, dasturxan hám shıjlannıń bawı.
Keykawıs aqıl haqqında pikir bildirgeninde insan qábiliyatınıń bir qıylı
emesligin, insan aqılınıń tuwma – tabi
ǵ
ıy hám kásiplik bolıp bólinetu
ǵ
ınlı
ǵ
ın
esletip ótedi.
Keyqawıstıń kórsetip ótkenindey bul miynetiniń 44 babında tómendegi
ba
ǵ
darlar boyınsha tárbiya beriwdiń zárúrligin kórsetip ótedi: 1. Bilim alıw
haqqında. 2. Óner iyelew hám hár túrli kásip iyeleri haqqında. 3. Turmıs hám
minez-qulq-ádep-ikramlılıq qa
ǵ
ıydaları haqqında. 4. Fizikalıq
jetiskenlik
haqqında.
Keyqawıs bilim menen aqıldıń áhmiyetin joqarı bahalap, onı mal-
dún’yadanda joqarı qoyadı. Ol ilim menen birge kásip-ónerdiń zárúrliginede
ayrıqsha toqtaladı. Kásip-óner iyelewdi bilim menen qosıp alıp barıwdıń zárúrligin
kórsetip ótedi.
Ol adamlardı 4 taypa
ǵ
a bóledi.
1-si kóp nárseni biledi hám jáne bilgisi keleberedi. Bunday adamlardı
ilimpazlar dep ataydı hám olar
ǵ
a boysınıwdıń zárúrligin esletip ótedi.
2-si, bilmegen nársesin biliwge háreket etedi, olar ıqlaslı adamlar bolıp,
bunday adamlar
ǵ
a úyretiw kerek deydi.
3-si bilgeninde bilmeydi, uyqıda jasa
ǵ
anday jasap atır, olardı oyatıw kerek.
4-si bilmeydi hám bilmeytu
ǵ
ınında tán almaydı. Bular ashıwshaq
adamlar
bolıp, olardan qashıw kerek deydi.
Keyqawıs shańaraqta atanıń wazıypası hám minnetine ayrıqsha toqtalıp ótedi.
Onıń kórsetiwi boyınsha perzent tuwıl
ǵ
anda o
ǵ
an jaqsı at tańlap qoyıw, onnan soń
aqıllı hám mehriban tárbyashı-ustaz
ǵ
a tapsırıw, oqıtıw, úlkeye basla
ǵ
anda kásip-
óner úyretiw, áskeriy isler menen tanıstırıw, suwda júziwdi úyretiw deydi.
Keyqawıs atanıń qattıqol bolıwın, biraq perzentlerin ózi jazalamawın usınıs
etedi. Lekin atadan bala iymenip tursın, bolmasa ol ata-ananı qor etedi dep
kórsetedi.
Ol uldı úylendiriw, qızdı turmısqa beriw, DOS tańlaw hám basqada máseleler
boyınsha óziniń unamlı pikirlerin bildirip ótedi.
Demek, Keyqawıstıń «Qobusnama» shı
ǵ
arması XI ásirdegi jarıq kórgen eń
ullı, tárbiyalıq mazmun
ǵ
a iye shı
ǵ
arma bolıp esaplanadı.
Do'stlaringiz bilan baham: