At-Termiziy 824 jılı Termez jaqınında
ǵ
ı Bu
ǵ
awılında (házirgi
Surxondaryanıń
Sherobod
rayonı)
tuwıl
ǵ
an.
Onıń
ata-anası
haqqında
ma
ǵ
lıwmatlar joq. Jaslayınan ilimge qızıqqan ol 850-jıldan
baslap bir qatar
mámleketlerge sapar
ǵ
a shı
ǵ
adı. Mákke hám Madinanı ziyarat etedi. Irak hám
Xorasanda xadis, qiroat, tariyx hám basqa ilimlerdi úyrenedi.
Saparda júrgeninde ustazı Imom Ismoıl al-Buxariy menen ushırasadı. Ol
ustazınıń ólimi sebepli jılay bergenlikten kózi gór bolıp qala jazlaydı. Óziniń
yadınıń ótkirligi sebepli olda xadislerdi yadqa biledi. 863 jılı watanına qaytıp
shákirtlerge sabaq beredi, onnan artıq kitaplar jazadı.
At-Termiziy topla
ǵ
an xadislerdiń mazmunı bay hám tárbiyalıq áhmiyeti
o
ǵ
ada ullı. Onda adamlardıń kámal
ǵ
a jetiwi ushın talap etiletu
ǵ
ın adamgershilikli
pazıyletler sáwlelendirilgen bolıp, onıń ishine
basqalar
ǵ
a mehir-aqıbet kórsetiw,
saqıylıq, ashıq kewillilik, ata-ana hám basqalar
ǵ
a
ǵ
amxorlıq hám basqada
pazıyletler orın al
ǵ
an. Ol quranı Karimdegi kórsetpelerge tiykarlanıp islengen.
At-Termiziy xadislerinde iymanlı bolıwdıń úsh shárti bar ekenligi kórsetiledi:
1. Duris isenimge iye bolıw; 2. Adamlar menen jaqsı múnásebette bolıw; 3. Óz
ústinde islew hám ózin ibadat qılıw
ǵ
a, siyiniw
ǵ
a shaqırıp turıw.
Sonday-aq iyman terekke teńlestirilip onıń 60 tan artıq shaqaları bar dep onıń
belgileri kórsetiledi. Olardıń hár biri adamgershilikli pazıyletlerdi óz ishine aladı.
Ms:: “Qolı menen hám
tili menen basqalar
ǵ
a azar bermegen adam musılman”,
“Ózińiz jaqsı kórgen nárseni biradarıńız
ǵ
a rawa kórmegenshe hesh kim haqıyqat
mómin-musılman bolıp esaplanbaydı” h.t.b.
Jánede At-Termiziy óz xadislerinde úsh nárseni ózinde qáliplestirgen adamnıń
iymanı bekkem boladı deydi. Olar: insaplı hám ádalatlı bolıw; bárshege sálem
beriw; kámba
ǵ
al bolsada sadaqa berip turıw”.
Bunnan tisqari adamlar
ǵ
a tán bolma
ǵ
an unamsız qásiyetler haqqında da,
onnan saqlandırıw ushın aytıladı.
Bul jerde Muxammed pay
ǵ
ambarımızdıń tili
menen tómende kórsetilgen tórt nárseden awlaq bolma
ǵ
ansha iymansızlıqtıń bir
belgisi bar boladı eken dep kórsetedi; sóylese ótirik sóylew; shartnama dúzse
shártinde turmaw; urısıp qalsa kek saqlaw; nápák islerge qol urıw.
At-Termiziy xadislerinde ilim úyreniwge ayrıqsha itibar qaratıladı.
Ol ilimdi
úyreniwshilerdi úsh taypa
ǵ
a bóledi:
1. Ilimdi úyreniwshi hám onı basqalar
ǵ
ada shın ıqlası menen úyretiwshi;
2. Ilimdi úyrenip, onı basqalar
ǵ
ada úyretiwshi, biraq, ózi sol úyrengen ilimine
ámel qılmawshı;
3. Ózide úyrenbewshi hám basqalar
ǵ
ada úyretpewshi.
Ol ózi dóretken Xadisinde pay
ǵ
ambarımızdıń tili menen tómende
kórsetilgenlerdi qiyamet qayımnıń belgileri dep kórsetedi: ilimniń páseyiwi;
ǵ
ázeptiń kúsheyiwi; buzıqshılıqtıń háwij alıwı; qatınlardıń kóbeyiwi; erkeklerdiń
azayıwı.
Demek, qiyamet qayımdı adamlardıń ózleri payda etedi. «Ilim
rawajlanba
ǵ
an mámlekette buzıqshılıq rawajlanadı, ózara urıslar kúsheyip,
erkekler azayıp ketkende qmyamet qayım boladı ” delinedi.
Islamda 2 túrli ilim haqqında aytıladı: 1-huquqıy, diniy jol-jorıqlar haqqında
ilim. 2- dúńyalıq ilim. Bir qatar xadislerde ilimniń ibadattan ústin ekenligide
kórsetip ótiledi.
Xadislerde ata-ananı qapa qılıp, onı jılatıw eń úlken gúna sanaladı.
Bunnan
tısqarı Allanıń bar ekenligine gúman keltiriw, adam óltiriw, urıs maydanınan
qashıw, óziniń áp-ánedey qatınına buzıq dep jala jabıw, jetimniń haqısın jew,
adamlardı masqaralap, onnan lázzetleniw, kemsitiw jaman illetler qatarında
kórsetiledi.
At-Termiziy Xadislerinde adam ólgennen keyin sawabı
tiyip turatu
ǵ
ın
ámellerdiń jeti túri kórsetiledi: 1. Tarqatqan ilimi. 2. Qaldır
ǵ
an pákize perzenti.
3. Miyras qaldır
ǵ
an quranı. 4. Qur
ǵ
an meshiti. 5. Jolawshılar ushın qur
ǵ
an
miymanxanası. 6. Qaz
ǵ
an jap-salması. 7. Tiriliginde hám deniniń saw waqtnda
sadaqa ushın ajratqanları.
Xadislerde tiri jániwarlardı óltirmew (jılan, shayannan basqa),
saya berip
tur
ǵ
an tereklerdi kespew kerekligi atap ótiledi.
At-Termiziy Xadisleri Muhammed pay
ǵ
ambarımızdıń ideyaların
tolıqtırıwshı, insanlardi kámillikke baslawshı hújjet sanaladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
