Xristian dininiń táliymatına bola adam gúnálı bende bolıp tuwıladı, onıń
gúnáli islerge bol
ǵ
an meyilin dozaq otı menen qorqıtıw arqalı sóndiriwge
tárbiyalaw kerek.
Orta ásir Batıs Evropa mámleketlerinde eki topar
ǵ
a bólingen hám jeti pándi
óz
ishine al
ǵ
an oqıtıw ba
ǵ
darlaması júzege keltiriledi. Birinshi topar úsh pánnen
ibarat edi hám sonıń ushın o
ǵ
an latınsha «trivium» dep at beriledi. O
ǵ
an
grammatika (latın tili grammatikası), ritorika hám dialektika kirer edi. Ekinshi
topar tórt pánnen ibarat bolıp, «kvadrium» dep ataladı. O
ǵ
an arifmetika,
geometriya, astronomiya hám muzıka kirgizildi. Hámmesi bolıp bul jeti pándi «Jeti
erkin kórkem óner (iskusstvo)» dep ataw dástúrge aylandı.
Bul oqıw pánleri áiyemgi Greciya tálim sistemasınan alın
ǵ
an edi,
biraq orta
ásirlerge kelip bulardıń hámmesine diniy mazmun berildi, diniy mániste
túsindiriler edi. Máselen: grammatikanı oqıwdan maqset-muqadess diniy kitaplardı
oqıwdı biliw, ritorika(dilwarlıq óner teoriyası)nı úyreniwden maqset diniy
máresimlerde oratorlıq (dilwarlıq) etip, hámmeni óz awzına qaratıw, muzıka
degende diniy muzıka, diniy qosıqlardı atqarıwdı úyreniw. Diaklektika pikir alısıw,
báseklesiw óneri dep túsinilip katoliklik siyasatqa qarsı pikir aytıwshılar
ǵ
a soqqı
beriwge tayallanıwdı hátteki matematikalar
ǵ
a diniy mánis beriledi.
Geometriya
shirkewlerdiń qurılıs ushın zárúr pán dep esaplanadı. Astronomiyadan diniy
kalendarlardı dúziw ushın paydalanıldı. Hámme pánlerdiń ishindegi eń
tiykar
ǵ
ısı-
teologiya dep esaplanar edi.
Orta ásirlerde bilim shirkew mektepleri arqalı beriledi edi. Shirkew
mektepleriniń tiykar
ǵ
ı túrleri-prixod mektebi (ya
ǵ
nıy bir shirkewge karaslı),
magistr’ mektebi hám Bas shirkew yaki Episkop mekteplerinen ibarat edi.
Prixod mektepleri baslawısh diniy mektepler bolıp, onda ul balalar oqıtıl
ǵ
an.
Olar awılda
ǵ
ı shirkewge qaraslı bolıp, onda
ǵ
ı ruwxanıy yaki onıń járdemshisi
oqıtıwshılıq uazıypasın atqar
ǵ
an. Ol jerde balalar xristian dini tiykarların,
qa
ǵ
ıydaların, diniy qosıqlar aytıwdı hám latın tilinde jazıwdı hám oqıwdı úyrenip
edi. Ayrım mekteplerde balalar
ǵ
a baslawısh matematika elementleri úyretilgen.
Monastır mektepleri monastırldardıń janınan shólkemlestirilgenligi ushın
solay atal
ǵ
an. Ol dáwirde monast’rlar tek diniy mekeme bolıp qalmastan ózine tán
mádeniyat, a
ǵ
artıwshılıq orayları bolıp kelegen. Bul jerde kitaplardı kóshiriw
arqalı kóbeytiw, kitapxanlar shólkemlestiriw islerin, ayrım monaxlar tárepinen
ilimiy izertlew jumıslarıda alıp barıl
ǵ
an. Monastır mekteplerinde balalardı oqıtıw
ushın arnawlı túrde tayarlan
ǵ
an monaxlar tayınlan
ǵ
an. Monastır mektepleriniń
kóbinde prixod mekteplerinede oqıtılatu
ǵ
ın pánlerden tısqarı «jeti iskusstvo»
ǵ
a
kiretu
ǵ
ın pánler oqıtıl
ǵ
an.
Monastır mekteplerinde basta keleshekte monax bolıw
ǵ
a qáleytu
ǵ
ın er balalar
qabıl etilgen. Keyinshelik bul mekteplerge oqıwdı qálegen hámme adamlar
qabıllan
ǵ
an usı sebepli monastır mektepleri «ishki mektep» (tek monax bolıwdı
qálewshiler ushın) hám «sırtqı mektep» (monastır diywalınıń sırtında, barlıq
oqıwdı qálewshiler ushın), dep bólingen eki mektepten ibarat bol
ǵ
an.
Bas shirkew yaki episkop mektebi oraylıq diniy oqıuda
ǵ
ı
Bas shirkewge
(Sobor
ǵ
a) qaraslı mektepler bol
ǵ
an. Bul mekteplerge tek
ǵ
ana er balalar bilim alıp,
oqıw latın tilinde alıp barıl
ǵ
an. Ədette bul jerde joqarıda aytıl
ǵ
an «jeti pán» nen
tısqarı teologiya (din qa
ǵ
ıydaları) tiykar
ǵ
ı pán sıpatında oqıtıl
ǵ
an. Daslebinde bul
mektepler ruwxanıylar tayarlawdı maqset etken, keyinshelik hámme qálewshilerdi
qabıllay bergen. Sebebi sawatlı adamlar
ǵ
a talap kúnnen-kúnge kúsheymekte edi.
Bul mekteplerde monastır mektepleri kibi «ishki» hám «sırtqı» episkop mektepleri
bolıp ekige bólingen.
Bul mekteplerdiń hámmesinde bolıp, turmıstan pútinley ajıra
ǵ
an edi. Onda
shirkew tárepinen tastıyqlan
ǵ
an diniy sabaqlar tek yadlatıw menen sheklengen.
Oqıw jılınıń baslanıw uaqtı,
klasslar
ǵ
a ajıratıw bolma
ǵ
an. Barlıq balalar aralasıp
oqıy bergen. Lekin bul mekteplerde tártip qattı bolıp, onı buz
ǵ
an oqıwshılar
ǵ
a
dene jazası (sabaw, ash qaldırıw h.t.b.) qollanıl
ǵ
an.
Do'stlaringiz bilan baham: 
