|
99 – rasm V. F. Shatalov dars jarayonida
Shatalov tayanch konspektlari va tayanch belgilarining ahamiyati haqida
gapiradigan bo‘lsak, uning ahamiyati juda katta. Chunki ixcham, odatdan tashqari
tayanch belgilar, o‘quvchilarda qiziqish uyg‘otgan holda ularni aktiv mehnatga
izlanuvchanlikka undaydi. Ularning faol o‘zlashtirish doirasiga kirgan barcha
muammolar e’tiborini kuchaytiradi. Bular tufayli nihoyatda muhim malaka – bir
ko‘zi tushganda oddiy, turmushda uchrab turadigan hodisalar noyob nuqtalarini topa
bilish qobiliyati shakllanadi, bu esa iste’dodning alohida belgisidir. Iste’dod qirralari
maqsadga intilish izlanishlari sabab tarqoq fikrlarni umumlshtirishi bilan, kuzatish va
fikrlashni ham o’z ichiga oladi.
248
Optimal sxema talabaning bir vaqtning o‘zida qabul qilishi mumkin bo‘lgan
cheklangan miqdordagi ma'lumotlarni hisobga olishi kerak. Shuning uchun, sxema
samaradorligi tezislar-fikrlar soni bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri proportsionaldir va ularni
ifodalovchi ramz-bloklar soniga teskari proportsionaldir. Tezislar soni 7 ± 2 dan
oshmasligi kerak (bu, psixologlar fikriga ko‘ra, aqlimiz bir vaqtning o‘zida samarali
ishlashi mumkin bo‘lgan semantik elementlarning soni) . Sxemaning samaradorligi
yuqoriroq, taqdim etilayotgan belgilar asosida yanada kengroq fikrlarga ega bo‘lasiz.
Bundan tashqari, o‘quvchilarning yoshini, materialni bilish darajasini ham hisobga
olish kerak.
Ushbu sxema yodlashni, materiallarni qayta takrorlashni, ma'lumotlarni
tuzishni va bilimlarni oshirishni osonlashtiradi. Bolalar uyda tezda o‘z sinfida
ishlagan mos yozuvlarini ko‘paytiradilar. Shatalov tizimi bolaga o‘ziga ishonish
hissini beradi. U mustaqillikni, o‘zaro yordamni, tashabbusni qo‘llab-quvvatlaydi.
Shatalov shogirdlari 15 daqiqada takrorlay oladi, referent signallari orqali, har
qanday mavzuda yillik kursdan o‘tadi. Shatalovning ko‘plab talabalari sport ustalari
bo‘lishdi, matematika, tibbiyot, fizika, pedagogika, falsafa fanlari nomzodi va
doktorlik dissertatsiyalarini himoya qilishdi
.
Shatalov tizimining o‘ziga xos xususiyati muvaffaqiyatli o‘rganish uchun
keng ko‘lamli motivatsiya muhitini yaratish edi. Buning uchun u assotsiatsiya usulini
("mos yozuvlar signallari") yuqori darajada murakkablikdagi o‘quv materiallarini
keng blokli jihoz bilan birgalikda ishlatadi. Shatalovning yangiliklari nafaqat
o‘quvchilarni yaxshi rivojlangan ilg‘or ta'lim texnologiyalari (o‘quv materiallari, nutq
so‘zlashlari, qalblarni eslab qolish, savollarga javob berish) bo‘yicha kodlash-
dekodlashni ta'minlabgina qolmasdan, balki pedagogik kuzatuvlarning eng yuqori
intensivligini ta'minlaganligi bilan bog‘liq: majburiy bosqichma-bosqich nazorat
qilish, har birining muvaffaqiyati oshkoraligi, istalgan vaqt uchun biron-bir belgini
to‘g‘rilash imkoniyati, insonparvarlik yondashuvi.
Shatalov usullarini qo‘llash o‘quvchilarning sinfdagi to‘liq faolligini
ta'minlaydi, sxematik va ramziy modellar fikrlashni rivojlantiradi, o‘quv
249
materiallarini tizimlashtirish va umumlashtirishga yordam beradi. Shuning uchun
Shatalovning talabalari 9 yil ichida to‘liq o‘rta maktabni tamomlaydi.
Tayanch belgilarda ham o‘yin xususiyatlari, ham vaqtni tejashni, ham bola
psixologiyasini bilish inobatga olingan. Lekin bunda asosiy maqsad o‘rganilmagan
temani bayon qilsak temalar , boblar, mantiqan bog‘lanib , material oson
o‘zlashtirilib, xotirada muhrlanib qoladi. Tayanch belgilari vazifalari mavzuning
matnidan uzluksiz ravishda yorita borilishi ta’minlanadi va bu o‘qituvchi yangi
mavzuni tushuntirganda ham o‘quvchilarning darsga tayyorgarligiga ham, barcha
og‘zaki javoblarda umumiy, mustaqil va ijodiy fikr rivojlanadi ham zarur bo‘lgan
o‘ziga xos asos - maqsad sanaladi.Ammo bu hali hammasi emas. O‘quvchilar har bir
darsga mustaqil ravishda tayanch belgili varaqlar tayyorlasalar nima bo‘ladi? Avvalo,
katta sabablarga ko‘ra bunday ishlarni tekshirish, o‘qituvchi uchun amallar bajarib,
bo‘lmaydigan tashvishga aylanib qoldi.
1.
O‘qivuchi har bir dars uchun 1 soatdan ko‘proq vaqt sarflash kerak bo‘ldi.
2.
Har bir o‘quvchini tanlagan belgilar orqali baholash amrimahol, shuning uchun
baholashda va tushuntirishga ehtiyoj paydo bo‘ladi. Yarim yilda bir marta
bunday suhbatni o‘tkazish mumkin va zarur, har bir darsda esa buni imkoni
yo‘q.
3.
Baholash mezonining tartib va qat’iyligi buziladi va shu bilan birga o‘quvchi-
o‘qituvchi, ota- ona uchburchagiga kirgan ko‘p mojaroli vaziyatlar vujudga
keldi.
4.
Bolasining vazifasini qanday bajarayotganligini ota- onasi tomonidan nazorat
qilish sistemali bo‘ladi.
Navbatdagi darsga tayyorlanish ham, o‘qish davrida turli paytlardagi o‘quv
materiallarini qaytarilishi ham tayanch belgili konspektlar zarurdir. Shuning uchun
sinfdan har bir o‘quvchi bajara olmaydigan bu tayanch belgilar juda katta e’tibor va
diqqat bilan tayyorlanishi kerak. Sinfdan sinfga ko‘chiriladigan imtihonga
tayyorgarlikda qanchalar zo‘r bo‘lmasin boshqa o‘quvchi bajarilgan yangi tartibdagi
belgilarga hamma o‘quvchilarning ko‘nikishi qanday mumkin ish bo‘lar edi?
250
Do'stlaringiz bilan baham: |
