Microsoft Word oquv qollanma latin

3.7. O‘simliklarning tuproq namidan foydalana olish xususiyatlari, aktiv nam 
diapazoni va so‘lish koeffitsienti 
O‘simlik  oziqlanish  jarayoni  asosida  bir-biriga  mos  keladigan  omillar  va 
ularni  umumiy  ta’siri  uni  hayoti  uchun  to‘g‘ri  bo‘lishi  kerak  Bunday  sharoitlar 
agronomik  tadbirlarni  qo‘llash  natijasida,  shu  jumladan,  tuproqqa  ishlov  berish 
bilan,  suv  va  havo  sharoitini  yaxshilash,  organik  va  mineral  o‘g‘itlarni  qo‘llash, 
sug‘orish  -  melioratsiya  tadbirlari  bilan  birgalikda  olib  boriladi.  Agarda  o‘simlik 
o‘sish  davrida  birorta  omil  bilan  ta’minlanmasa  u  vaqtda  boshqa  omil  ta’siri 
kuchsiz  bo‘ladi.  Tuproq  namligi  yetishmasa  o‘g‘itlar  samaradorligi  pasayadi  va 
sug‘orish  natijasida,  u  omil  ijobiy  ta’sir  ko‘rsatadi.  Aksincha  tuproqda  haddan 
tashqari  nam  bo‘lsa  ildizlarni  nafas  olishi  uchun  kislorod  yetishmasligi  natijasida 
noqulay  sharoit  tug‘diradi.  Ma’lumki,  lalmikor  yerlarda  o‘simlik  uchun  suv 
yetishmaydi,  shuning  uchun  bunday  sharoitlarda  namlikni  saqlash  tadbirlarini 
ishlab  chiqarish  zarurligi  tug‘iladi.  Nam  yetishmagan  mintaqalarda  o‘g‘itlarni 
chuqur qatlamlarga solish yoki sug‘orish maqsadga muvofiqligi yoki bo‘lmasa bu 
qatlamlardan  o‘simlik  yaxshi  erigan  oziqalardan  foydalanishiga  imkoniyat 
yaratilgan  bo‘ladi.  Tuproq  namligining  o‘simlikka  oziq  moddalarni  o‘tishidagi 
ta’siri quyidagi fiziologik va fizik  faktorlarga bog‘liq:  

---

 
96 
 
1)  o‘simliklarni  umumiy  fiziologik  holatini  yaxshilanishi,  ya’ni  normal 
to‘yingan hujayralarda fotosintez va boshqa jarayonlar yaxshilanadi;  
2)  nam  yetarli  bo‘lgan  yerlarda  o‘simliklarni  ildiz  sistemasi  yaxshi 
rivojlanib, uning singdirish hajmi ortadi. Ana shunday sharoitda o‘simlikka makro 
va mikroelementlarni yutilishi tezlashadi. 
O‘simliklar quruq modda hosil qilish uchun sarflaydigan suv sarfi, ular oziq 
elementlar  bilan  yetarli  darajada  ta’minlanganda  ancha  kam  bo‘ladi.  O‘simliklar 
uchun  qulay  bo‘lgan  oziqlanish  sharoitini  tashkil  etish  ular  tomonidan  tuproq 
namidan 
samarali 
foydalanishni 
ta’minlaydi 
va 
qo‘llanilgan 
o‘g‘itlar 
samaradorligini bir necha baravar oshiradi. 
Denitrifikatsiya jarayoni ta’sirida nitrat shaklidagi azot qaytarilishi natijasida 
molekulyar azot shaklida uchib ketadi. Bu jarayon nitrifikatsiya jarayonini teskarisi 
bo‘lib,  faqat  denitrifikatsiya  havosiz  (kislorodsiz)  sharoitda  yuz  beradi.  Yerni 
yumshatish,  qator  oralariga  ishlov  berish,  tuproq  namligini  boshqarish,  azotni 
elementar  shaklida  uchib  ketishini  kamaytiradi.  Shunday  qilib,  mikroorganizmlar 
havodagi molekulyar azotni o‘zlashtiradi, azot bilan tuproqni boyitadi, bu esa o‘z 
navbatida  tuproqni  gumus  bilan  boyitadi.  Tuproqning  nam  sig‘imi  -  tuproqning 
suvni  ushlab  turish  qobiliyatidir.  Tuproqning  suv  bilan  to‘yinish  darajasiga  va 
suvning  o‘simlik  faoliyati  uchun  yetarliligiga  qarab  quyidagi  nam  sig‘imlariga 
farqlanadi:  
1.
 
To‘la nam sig‘imi (TNS);  
2.
 
Kapillyar nam sig‘imi (KNS); 
3.
 
Chegaraviy  dala nam sig‘imi (ChDNS); 
4.
 
Maksimal molekulyar nam sig‘imi(MMNS).  
Tuproqning  to‘la  nam  sig‘imi  –  tuproqning  barcha  g‘ovakliklari 
(bo‘shliqlari) suv bilan to‘lgan holatidagi suv miqdoridir. 
Tuproqning  kapillyar  nam  sig‘imi  -  tuproq  bilan  sizot  suvlari  o‘rtasida 
kapillyar aloqa bo‘lgan holatda, tuproq ushlab tura oladigan suv miqdoridir. 

---

 
97 
 
Tuproqning  chegaraviy  dala    nam  sig‘imi  –  tuproqning  gravitatsiya  suvlari 
oqib tushgan va sizot suvlaridan kapillyar to‘yinish yo‘q holatdagi eng ko‘p ushlab 
turiladigan suv miqdoridir.  
Tuproqning  maksimal  -  moleklyar  nam  sig‘imi  -  o‘simlik  so‘lishi 
boshlanadigan eng kam chegaraviy kritik namligidir.  
Gravitatsion  suv  -  TNS  va  ChDNS  orasidagi  farqga  teng  bo‘lib,  tuproq 
qatlamida  harakatlanadi  va  sizot  suvlarini  suv  bilan  ta’minlaydi.  Quydagi  3.7.1- 
jadval  da  tuproq  namligining  yo‘l  qo‘yiladigan  minimal  qiymatlari  keltirib 
o’tilgan. 
 
3.7.1- jadval. Tuproq namligining yo‘l qo‘yiladigan minimal qiymatlari 
Ekin turlari 
Sho‘rlanmagan 
tuproqlar 
Kam sho‘rlangan tuproqlar 
og‘ir 
yengil 
og‘ir 
yengil 
G‘o‘za va ko‘p yillik 
o‘tlar 
70-75 
65-70 
75-80 
70-75 
Don ekinlari 
65-70 
60-65 
70-75 
65-70 
Makkajo‘xori 
65-70 
60-65 
75-80 
70-75 
Meva va rezavor 
ekinlar 
70-80 
60-70 
75-85 
70-75 
 
O‘simliklarning  tuproqdan  suvni  qabul  qilishi  tuproqdagi  suv  holatiga  ildiz 
tizimining  suvni  qabul  qilish  faolligiga  bog‘liq.  Tuproq,  o‘z  navbatida,  har  xil 
kattalikdagi  zarrachalar  va  o‘simlik  chirindilari  hamda  anorganik  kolloidlar 
yig‘indisidan  iborat.  Suv  tuproq  zarrachalariga  turli  darajadagi  kuchlar  bilan 
bog‘langan.  Tuproqning  suvni  saqlash  qobiliyati,  o‘z  navbatida,  avvalo,  tuproq 

---

 
98 
 
xiliga,  tarkibidagi  chirindi  moddalar  miqdoriga,  uning  strukturasiga  bog‘liq. 
O‘simlikning to‘qimalarida namlikni yetishmasligi ildiz orqali tuproqdan suv yetib 
kelgunicha  barglar  orqali  bug‘lanib  ketishi  tufayli  sodir  bo‘ladi.  Bunday  holat 
ko‘pincha  quyoshli  issiq  kunda  choshgohda,  undan  keyin,  barglarda  so‘ruvchi 
kuchni  ortishi  bilan  ro‘y  beradi.  O‘simlik  tanasidagi  suv  miqdorini,  uning 
yetishmovchiligini  ustitsalarni  ochilib  yopilishi  bilan  nazorat  qiladi.  Bu  davrda 
barglardagi  namlik  ertalabdagiga  nisbatan  25-28  %  ga  kamayadi.  O‘simlikning 
so‘lishi  me’yoriy  modda  almashinuvining,  hujayralarda  osmotik  xususiyatning 
buzilishi,  turgor  holatning  yo‘qolishi,  yangi  moddalar  sintezining  to‘xtashi, 
gidroliz  va  parchalanish  jarayonlarining  kuchayishiga  olib  keladi.  Natijada 
barglardagi suv kamayishi bilan yuqorigi motor ishga tushib ildizdan suvni tortadi. 
O‘simlikni  so‘lishi  kuchaysa  uni  halokati,  qurishi  ro‘y  beradi.  O‘simlikni  so‘lishi 
vaqtinchalik qisqa muddatga va ancha davom etadiganga farqlanadi. Vaqtinchalik 
so‘lishning sababi tuproqda namlik yetarli bo‘lsa ham havodagi qurg‘oqchilik ortib 
ketganda sodir bo‘lib, sarflanayotgan suvni ildiz orqali yetarlicha yetkaza olmaydi. 
Qisqa  muddat  davom  etadigan  so‘lish  ham  o‘simlikning  mahsuldorligini 
kamaytiradi,  zero  turgorlik  yo‘qolganda  ustitsalar  bekilganligi  uchun  fotosintez 
keskin sekinlashadi.  
Ancha muddat davom etadigan so‘lish tuproqda ildiz shimib oladigan suvni 
amalda  yo‘qligi  tufayli  sodir  bo‘ladi.  Bunda  o‘simlikning  tanasida  to‘la 
suvsizlanish  ro‘y  berishi  bilan  uni  qurib  qolish  ehtimoli  ko‘p  bo‘ladi.  Soyasevar 
o‘simliklarda  3-5%,  ancha  chidamlilarda  20-30  %  suv  yetishmovchiligida  ancha 
muddat  davom  etadigan  so‘lish  sodir  bo‘ladi.  Bunday  holatning  harakterli  belgisi 
bo‘lib, ertalab ham o‘simlikni so‘ligan holda bo‘lishi hisoblanadi. 
Yoz  oylarida  havo  issiq  bo‘lganda  kechga  borib  ba’zi  o‘simliklarda  suv 
yetishmasligi  natijasida  so‘lish  alomatlari  kuzatiladi.  Kechqurunlari  o‘simliklar 
tanasidagi suv taqchilligini ertalabgacha qaytadan tiklab oladi.  

---

 
99 
 
Demak, o‘simlik tuproqdagi suvning hamma turini qabul qila olmaydi, unda 
qandaydir  miqdorda  foydalanilmagan  suv  qolib  ketadi.  Bu  qoldik  suvga  o‘lik 
zaxira  suv  ham  deb  ataladi.  So‘lish  yosh  o‘simliklarga,  o‘simliklarning  yosh 
organlariga, ayniqsa, yosh generativ (guncha, gul) organlariga ko‘proq ta’sir etadi. 
Gul  organlarining  shakllanishi  kechikadi,  generativorganlarning  to‘kilishi 
kuchayadi va hosildorlik keskin kamayadi. O‘zbekistonda, odatda haroratning eng 
yuqori, havo namligining eng past va tuproq qurg‘oqchiligi sodir bo‘ladigan vaqtga 
g‘o‘zaning  gullash  bosqichi  (suvga  nisbatan  kritik)  ham  to‘g‘ri  keladi.  Bunga 
e’tiborsizlik  juda  ko‘p  hosil  elementlarining  to‘kilib  ketishiga  va  hosildorlik  past 
bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Suv taqchilligining zararli ta’siri hamma o‘simliklarda bir 
xil  emas.  Bunda  chidamlilik  o‘simlik  turlariga  bog‘liq.  Masalan,  yorug‘liksevar 
o‘simliklar (kungaboqar, kartoshka va boshqalar) tanasidagi suvning 25-30 foizini 
yo‘qotganda  ham  ularda  so‘lishning  tashqi  belgilari  yaxshi  sezilmaydi.  Soyaga 
chidamli  o‘simliklar  suvlarini  13-15  foiz  yo‘qotishi  bilan  so‘lib  qoladilar. 
Botqoqlikda  yashovchi  o‘simliklar  eng  chidamsiz  bo‘lib,  suv  taqchilligi  7  foiz 
bo‘lganda qurib qoladi. 
So‘lish  koeffitsientini  tuproqning  mexanik  tarkibini  aniqlash  yo‘li  bilan 
belgilash oson. So‘lish koeffitsienti tuproq kolloid zarrachalariga, undagi Organik 
va  anOrganik  moddalar  miqdoriga  ham  bog‘liq.  Tuproqning  turiga  qarab,  so‘lish 
koeffitsienti ham har xil bo‘ladi ( 3.7.2-jadval). 
O‘simliklarning  bunday  alomatiga  vaqtinchalik  so‘lish  deyiladi.  Bunday 
so‘lish qisqa vaqt davom etishiga qaramasdan, fiziologik jarayonlarga salbiy ta’sir 
etadi.  O‘simliklarda  protoplazmaning  o‘tkazuvchanligi  oshadi,  kolloidlarning 
dispers  holati  kichrayadi,  fotosintez  sekinlashib  nafas  olish  tezlashadi,  sintetik 
jarayonlarning  tezligi  sekinlashadi.  Tuproqda  o‘simliklar  tomonidan  qabul 
qilinadigan  suv  miqdori  kamayganda,  so‘ligan  o‘simliklar  kechqurungi  soatlarda 
ham  turgor  holatini  tiklay  olmaydilar.  Bunga  o‘simliklarning  uzoq  muddatli 
so‘lishi deb ataladi. Bunday so‘lish turi  o‘simliklarga juda salbiy ta’sir etadi, ya’ni 

---

 
100 
 
buning  natijasida  ildiz  tukchalari  nobud  bo‘ladi.  Bu  ildiz  bilan  tuproq  o‘rtasidagi 
bog‘liklikni  buzadi.  Ildiz  tukchalaridan  mahrum  bo‘lgan  o‘simliklarda  suv 
almashinuv  tizimi  buziladi,  yetarli  suv  bo‘lishiga  qaramasdan  o‘sish  jarayonlari 
sekinlashadi.  O‘simlik  ildizida  yangi  ildiz  tukchalari  hosil  bo‘lgandan  keyingina 
o‘simliklar tomonidan suv va oziq moddaning qabul qilinishi boshlanadi. 
 
3.7.2 - jadval. Tuproq turi bo‘yicha so‘lish koeffitsienti 
Tuproq turi  
To‘la nam sig‘imi,%  
So‘lish koeffitsienti, %  
Qumoq tuproq  
23,4 
0,9 
Qumloq tuproq  
28,0 
2,6 
Engil bo‘z tuproq  
33,4 
4,8 
Og‘ir bo‘z tuproq  
47,2 
9,7 
Loy tuproq  
64,6 
16,2