Microsoft Word Moliyaviy hisob

3.2 Material va xom ashyolarni turkumlarga ajratish hamda baholash 
Xo’jalik yurituvchi sub’ktlarda TMZlarni hisobga olish uchun 1000- «Materiallar» 
aktiv schyotidan foydalaniladi. Bu schyot o’z navbatida bir necha schyotlarga bo’linadi. 
1010 - Xom ashyo va TMZlar. 
1020 - Sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi buyumlar. 
1030 - Yoqilg’i. 
1040 - Ehtiyot qismlar. 
1050 - Qurilish TMZlari. 
1060 - Idish va idishbop TMZlar. 
1070 - Qayta ishlashga berilgan TMZlar. 
1080 - Inventar va xo’jalik jihozlari. 
1090 - Boshqa TMZlar. 
Buxgalteriya hisobining milliy standarti «Tovar-moddiy zahiralari» (4-son) 
standartiga ko’ra ularni baholash belgilangan tannarxdan yoki sotishning sof qiymatidan eng 
kam baho bo’yicha baholanadi. Materiallarni tannarxi barcha sotib olish xarajatlarini va 
ularni manzilga etkazib berish bilan bog’liq bo’lgan transport tayyorlov xarajatlarini o’z 
ichiga oladi. 
Materiallarni sotib olish xarajatlari sotib olish qiymatini, import bojlari va yig’imlarini, 
tovarni sertifikatsiya qilish xarajatlarini, ta’minot, vositachi tashkilotlarga to’langan 
komission to’lovlarni, Soliqlarni, xizmat va zahiralarni sotib olish bilan bevosita bog’liq 
bo’lgan boshqa xarajatlarni o’z ichiga oladi. Bundan tashqari savdo foizlari yoki 
chegirmalari va shunga o’xshash boshqa chegirmalar TMZlarni sotib olish xarajatlarini 
belgilashda amalga oshiriladi. 
Ishlab chiqarish zahiralarining xaqiqiy tannarxini aniqlash, ularni baholashning 
quyidagi usullarini qo’llash bilan amalga oshirishladi: 
1.  Donalab baholash.  
2. FIFO.  
3.  O’rtacha qiymat usuli.  
4. LIFO. 
Donalab baholash usuli avtomobil, tasviriy san’atning noyob durdonalari, qimmatbaho 
zargarlik buyumlari kabilarni hisobga olishda yuritiladi va har bir buyum alohida donalab 
baholanadi. O’rtacha qiymat usuli yordamida sotishga yaroqli TMZlar o’rtacha qiymati 
hisoblab topiladi. Vaqti-vaqti bilan ro’yxatga olishni o’tkazilayotganda o’rtacha miqdor 
butun bir davr uchun hisoblab chiqiladi. Birincha partiya baholari, ishlar chiqarishga ham 
birinchi chiqarish (birinchi zahiraga qabul qiligan birinchisi ishlab chiqarishga), FIFO usuli 
 
68

---

eng eski bo’lgan TMZlarni birinchi navbatda sotilishi, keyinrok qabul qilingan xaridlar davr 
oxiriga zahira bo’lib qolishini nazarda tutadi. FIFO usuliga qarama-qarshi bo’lgan oxirgi 
qabul qilingan partiya bahosi ishlab chiqarishga birinchi chiqarish usul- (oxirgisi zahiraga 
birinchisi ishlab chiqarishga) degan (LIFO) usulidir. Bunda sotilgan TMZlarning qiymati 
eng keyingi xaridlarga asoslangan bo’lib, davr oxiriga qolgan TMZ zahirasi eng avvalgi 
mavjud bo’lgan buyumlar qiymati bo’yicha baholanadi. 
Donalab baholashda, kamroq qiymati tanlangan bo’lsa, 18900 so’mni (120 x 90) + (70 
x 100) + (10 x 110), agar tannarxi eng yuqori bo’lgan 150 ta buyum tanlangan bo’lsa, LIFO 
usulida 20500 so’mni (90 x 110) + (70 x 100) + (40 x 90) tashkil etadi. O’rtacha qiymatda 
esa 19784 so’m (200 x 98,92) bo’ladi, ya’ni 27700 : 280 = 98,92. FIFO usulida, 18900 so’m 
(120 x 90) + (70 x 100) + (10 x 100) bo’lsa, LIFO usulida 20500 so’m (90 x 110) + (70 x 
100) + (40 x 90)ni tashkil etadi.