Microsoft Word malumotlar va bilimlar bazasi

Номашинавий ахборотлар базаси
Номашинавий ахборотлар базаси ўз ичига норматив маълумотнома, режа-
ли (яъни шартлидоимий) ахборотларни ва айрим предмет соҳасининг тезкор 

---

68
(ҳисобли) ахборотни олади. Бир ёки бошқа турдаги ахборотнинг типик тарки-
бига мисол 3 - расмда кўрсатилган. 
Ахборотлар базаси бўйича масала фойдаланувчи вазифасини ечиш учун 
зарур бўлган ахборотлар таркибини аниқлашга мўлжалланган. Бундан ташқари 
ахборотларнинг мантиқий структураси аниқланиши лозим. 
Номашинавий соҳа ҳужжатлари
Ҳужжатлар номашинавий соҳада асосий ахборот ташувчилар саналади. 
Ҳужжатлар бошқарув функцияларига мувофиқ норматив, маълумотномали, ре-
жали ва вақтга нисбатан кам ўзгарадиган, шартли-доимий бошқа ахборот 
ҳужжатлари, у ёки бу жараёнлар оқимини қайд этувчи тезкор бошланғич ҳисоб 
ахборотлар ҳужжатлари бўлиши мумкин. 3 - расмда у ёки бу гуруҳга оид 
ҳужжатлар тури кўрсатилган. 
Шартли-доимий ахборот ҳужжатлари. Маълумотномалар маълум турдаги 
объектлар рўйхатини (бўлинмалар, жиҳоз, лавозим, касб ва ҳоказо) ўз ичига
олади. Маълумотномада объектнинг номи, коди ва бошқа ҳужжатлари 
кўрсатилган жадвал мавжуд. Номенклатура баҳо кўрсаткичларда худди спра-
вочниклар шаклида ўлчов бирлиги кўрсатилган ҳолда объектлар номенклатура-
си ифодаланган. 
Ишлаб чиқариш нормативлари конструктив-технологик ҳужжатларда 
кўрсатилади. Масалан, материални харжлаш нормаси маршрутли харитада 
сақланади. Унда деталларни тайёрлашнинг технологик жараёни акс эттирилади. 
Календаррежа нормативлари детал ёки маҳсулотга нисбатан кунлик цех норма-
ларини акс эттиради.
Етказиб берувчининг буюртмачи билан шартномаси етказиб бериш режа-
сини, етказиб бериш партияси ҳажмини акс эттиради. Режа ҳужжатлари эса 
тайёр маҳсулотлар, деталлар чиқариш бўйича саноқли режа кўрсаткичларини 
ифодалайди. 
Ташкилий бошқарув ҳужжатлари низом, қоида, актлар, протоколлар, 
қарорлар, буйруқлар ва ҳоказоларни ўз ичига олади. 
Ҳисобот ахборотларига оид ҳужжатлар. Кирим-чиқим ҳужжатлари товар 
ва материалларни ортиш ва тўхтатиш, шунингдек, буюмлар келиб тушиши 
бўйича ҳисобот маълумотларини ўз ичига олади. Булар - накладнойлар, кириш-
чиқиш ордери, омборхона кириш-чиқиш карточкаси, инвентерлаш ведомостла-
ри ва бошқа ҳужжатлар. Режа кўрсаткичлари бажарилиши борасидаги маълу-
мотлар режаграфикларда, ҳисоботларда, статистик маълумотларда кўрсатилади. 
Кўрсаткичлар тизими режалаш тизими билан белгиланади. Режани бажа-
риш кўрсаткичлари (бўлим даражасида) фақат ҳисобот учунгина эмас, 
бошқариш ва тартибга солиш мақсадлари учун ҳам хизмат қилади. Тўлов 
топшириқлари буюртмачининг келтирилган маҳсулотга тўлов фактларини акс 
эттиради. 
Ҳужжатларнинг умумий таърифи. Барча ҳужжатлар ҳужжат мазмунини 
ифодаловчи номи, ҳужжат структурасини белгиловчи шакли билан фарқланади. 
Юзага келиш хусусиятига кўра ҳужжатлар илк маълумотларни сақловчи 

---

69
бошланғич ҳужжатларга ва бошқа ҳужжатларнинг ахборотларини қайта ишлаш 
натижалари натижаларини кўрсатувчи ҳосила (натижавий) ҳужжатларга 
бўлинади. Маълумотларни қайта ишлашнинг умумий технологиясидаги ролига 
кўра ҳужжатлар қуйидаги турларга бўлинади: 

машина ички ахборотлар базасини ишга тушириш учун фойдаланиладиган 
ҳужжатлар (барча норматив маълумотнома ва бошқа шартли-доимий ахборот-
лар); 

тезкор (ҳисоботга оид) ахборотларни киритиш учун ҳужатлар; 

илгари киритилган ахборотларни корректировкалаш ва машина ичидаги 
ахборотлар базасини долзарб ҳолатда ушлаб туриши учун даврий равишда ке-
лувчи ўзгартиришлар ҳақидаги ҳужжатлар; 

маълумотларни қидириш шартларини сақловчи сўров хужжатлари.