Microsoft Word лотинча девиант хулқ-атвор психологияси rtf

Insest – yaqin qarindoshi  nomusiga tegish. 
G‘arazli-zo‘ravon  jinoyatchilar    quyidagi  shaxsiy  xususiyatlari 
bilan tavsiflanadi: 
-  rigidlik  -  shaxsning  o‘z  axloqini  o‘zgargan  vaziyatga  muvofiq 
ravishda o‘zgartirishga layoqatsizligi, tashqi shart-sharoitlar boshqacha 
bo‘lishiga qaramay, bitta va aynan shu qiyofaga sodiqligi; 
-  tajovuzkorlik  –  shaxsning  ehtiyojlar  frustratsiyasidan  va  boshqa 
kishi  yoki  odamlar  irodasini  to‘liq  yoki  qisman  bostirishga,  ularning 
harakatlarini  cheklash,  boshqarish  va  ularga  zarar  yoki  azob  beruvchi 
harakatlarni cheklashga qaratilgan dushmanlarcha axloqining subyektiv 
an’analarda ifodalanuvchi ziddiyatlardan ta’sirlanishi; 
-  g‘ayriixtiyoriylik  –  ilk  xohish  paydo  bo‘lishi  bilanoq,  tashqi 
holatlar yoki hissiyot ta’siri ostida harakat qilishga moyillik; 
-  asotsiallik  –  ijtimoiy,  buning  ustiga  huquqiy  me’yorlarni 
o‘zlashtirmaslik va ularga nisbatan dushmanona munosabatlar; 
-  begonalashganlik  –  atrof-muhit  bilan  hissiy  muloqotning  buzi-
lishi, boshqa kishining nuqtai nazariga qarash, o‘ziga tashqaridan turib 
razm solish imkoniyatining yo‘qligi; 

---

 
59 
- shaxsning kognitiv cheklanganligi – o‘zining, shuningdek boshqa 
shaxslarning  holatiga  baho  berishning  nomutanosibligi,  ma’naviy  va 
huquqiy me’yorlarni o‘zlashtirish bilan bog‘liq qiyinchiliklar; 
-  xavotirlik  -  turli  hayotiy  vaziyatlarda  notinchlikni  his  qilishga 
moyillik; 
-  interpersonal  sezuvchanlik,  affektning  haddan  ortiq  turg‘unligi, 
yuqori  senzitivlik,  shuningdek  tajovuzkor  ko‘rinishida  «qisqa  tuta-
shuv» reaksiyasining yuzaga kelishi ehtimoli; 
- shafqatsizlik – odamlarga azob, qiynoqlar yetkazishga intilish. 
Agar tajovuzkor-zo‘ravon jinoyatchilarning axloqi asosan affektiv 
zaradlangan  g‘oyalar  bilan  yo‘naltirilgan  bo‘lsa,  unda  g‘arazgo‘y-
zo‘ravon  jinoyatchilarning  axloqi  paydo  bo‘layotgan  istak  va 
ehtiyojlarni  bevosita  qondirish  an’anasi  bilan  belgilanadi,  bu  esa 
axloqni  umumiy  me’yoriy  boshqarish,  intellektual  va  irodaviy 
nazoratning buzilishi bilan mos keladi. Bu holda, g‘arazgo‘y-zo‘ravon 
jinoyatchilar  boshqa  toifadagi  delikvent  shaxslardan  axloqining 
boshqarib  bo‘lmasligi  va  asotsial  qilmishlarning  kutilmaganligi  bilan 
farq qiladilar, ularda o‘zini tasdiqlashga va o‘zi hamda atrofdagi olam 
bilan  o‘rtalarida  masofa  saqlashga  rioya  etishga  intilish  ehtiyoji  ko‘p 
darajada ifodalangan. 
G‘arazgo‘y  jinoyatchilar.  Delikvent  shaxslarning  ushbu  toifasida 
quyidagi turlar ajratiladi: 
1.  «Tasdiqlanayotgan»  ("o‘zini  o‘zi  tasdiqlayotgan")  tur.  Unga 
jinoiy  axloqining  mazmuniga  ko‘ra  shaxsning  shaxsiy-ijtimoiy, 
ijtimoiy-psixologik  va  yoki  individual  darajada  o‘zini  tasdiqlashi 
hisoblanadi. Bu yerda parallel, yonida yo‘ldosh bo‘lgan, ko‘p hollarda 
teng  ahamiyatga  ega  bo‘lgan  g‘arazli  sabab  ham  mavjud.  Shunday 
qilib,  bugun  bu  yerda  polimotivatsiya  namoyon  bo‘ladi,  bunda 
g‘arazgo‘y  sabablar  o‘zini  o‘zi  tasdiqlash,  e’tiborli  tasavvurlar,  o‘z 
nufuzini  mustahkamlash  bilan  chatishib  ketmaydi.  o‘zini  o‘zi 
tasdiqlayotib,  inson  o‘zini  atrof  olamdagi  o‘zgarishlar  manbai  deb  his 
qilishga  intiladi.  Bu  intilish  o‘zida  turli  sabablarni  aks  ettiruvchi 
qandaydir rahbariy tamoyilni  namoyon etadi. 
Ta’kidlash  joizki,  o‘g‘irlangan  narsaga  egalik  qilish,  uni  tasarruf 
etish shaxsning o‘zini, «Men» ini tasdiqlash vositasi sifatida namoyon 
bo‘ladi. 
  O‘smir  ma’lum  bir  norasmiy  guruhga  qabul  qilinishi  uchun  
o‘g‘rilik  sodir  qilsa  yoki  guruhiy  bezorilik  harakatlarida  ishtirok  etsa 
ijtimoiy-psixologik darajada tasdiqlash sababi o‘rin egallashi mumkin. 

---

 
60 
  2. «Dezadapsiyali» (yoki «asotsial") turning ijtimoiy moslashuvi, 
ya’ni  ijtimoiy  shart-sharoitlarga  moslashuvi  buzilgan  shaxslarni  o‘z 
ichiga  oladi.  Bu  jinoyatchilar  jamiyatga  zid,  ko‘pincha  uysiz  hayot 
tarzini 
yuritadilar, 
ularning 
ko‘pchiligi 
normal 
aloqa 
va 
munosabatlardan  chiqib  ketgan,  daydilar  va  ichkilikbozlardir.  Ular, 
qoidaga ko‘ra, bahosi uncha ahamiyatsiz bo‘lgan narsani o‘g‘irlaydilar 
va  talon-taroj  qiladilar.  Jinoiy  yo‘l  bilan  olingan  mulk  va  pullarni 
odatda  spirtli  ichimliklar  ichish  bilan  bog‘liq  hayot  tarzini  yuritishga 
sarflaydilar.  Ulardan  ko‘pchiligi  muqaddam  sudlangan  bo‘lib,  doimiy 
yashash  joyi,  propiska,  pasport  yoki  boshqa  hujjatlarga  ega  emaslar. 
Tabiiyki,  ular  odatda  hech  qayerda  ishlamaydilar,  oilalari  yo‘q, 
yaqinlar  va  qarindoshlar  bilan  aloqa  mavjud  emas.  Qoidaga  ko‘ra, 
ularda do‘st yo‘q, ular go‘yo oqim bo‘yicha suzadilar, o‘z taqdirlariga 
befarq bo‘lib, kelajak haqida o‘ylamaydilar. 
  Bunday shakllarning moslashmaydigan axloqi negizida noaniqlik 
yotadi, o‘zlari haqida barqaror tasavvurlar ularda mavjud emas va ular 
uni  egallashga  intilmaydilar.  Ularning  barcha  axloqi  ongsiz  ravishda 
boshqa  odam,  guruh,  ijtimoiy  muhit  bilan  o‘xshashlikdan,  umuman 
unga  kirishdan  qochishga  intilish  bilan  asoslanadi.  Shunday  qilib, 
ularning  dezadaptiv  axloqing  mazmuni  ijtimoiy  identifikatsiya  va 
shaxsiyat  qat’iyligini  egallashdan  qo‘rquvdan  iboratdir.  Bunday 
qat’iylik faqat faol ijtimoiy muloqot, o‘ziga rol olish, ularni o‘ynash va 
odam kirgan muhit talablarini bajarish jarayonidagina shakllanadi. Ular 
bilan  muloqot  qilish,  hamkorlikdagi  faoliyatda  ishtirok  etish  jarayoni-
dagi  boshqa  odamlarning  bergan  baholari  tufayli,  identifikatsiya  yo‘li 
bilan  o‘zini  o‘zi  baholash,  o‘zi  haqidagi  tasavvurlar  va  shu  bilan, 
shaxsiyat  qat’iyligi  shakllanadi.  Bunday  sifatlari  shakllangan  odam 
nima  qila  olishi  va  nima  qilishi  kerakligini  biladi.  Dezadaptiv  g‘araz-
go‘y  jinoyatchilar  ongsiz  ravishda  o‘z  ijtimoiy  identifikatsiyasini,  har 
qanday  ijtimoiy-psixologik  barqarorlikni  rad  etish  an’analari  sababli 
o‘zaro ijtimoiy munosabatga kirishishdan qochadilar. Ularning ijtimoiy 
muloqotlari  yuzaki,  agar  ular  ishga  joylashsalar,  unda  uzoq  muddat 
ushlanmaydilar,  har  qanday  majburiyatdan  qochadilar.  Boshqacha 
aytganda,  ular  o‘zlarining  ichki  dunyolariga  kirishga  har  qanday  yo‘l 
bilan to‘sqinlik qilgan holda nima qilib bo‘lsa ham jamiyatdan, ijtimoiy 
faollikdan  tashqari  yashashga  intiladilar.  Odatda  dezadaptiv  shaxslar 
yashash uchun qonuniy mablag‘lar manbaiga ega emaslar,  o‘g‘rilik va 
boshqa  mulkiy  jinoyatlar  ularga  bu  mablag‘larni  yetkazadi.  Shu  bois 

---

 
61 
agar shaxsda oiladan begonalashish va boshboshdoqlik saqlanib qolsa, 
dezadaptiv  jinoyatchilar  soni  ortadi.  Bunga  goho  bozor  munosabat-
lariga  o‘tish  va  korxonalarni  xususiylashtirishga  o‘tilayotgandagi 
holatlar ham sabab bo‘lishi mumkin, malakasi kamroq ishchilar ishsiz 
qoladi va to‘g‘ri hayotdan chiqarib yuboriladi. 
3.  G‘arazo‘y  jinoyatchi  shaxsining  «o‘yinli»  turi  psixologik 
jihatdan  o‘ta  murakkabdir.  Shu  bilan  birga,  u  jinoyatchilar,  ayniqsa 
o‘g‘rilar orasida yetarlicha ko‘p uchraydi., «Oltin buzoqcha»dagi Shura 
Balaganov,  makrli  romanlarning  ko‘plab  qahramonlarini  eslab  o‘tish 
lozim.  «O‘yinli»  turining  vakillarining  xavflilikka  bo‘lgan  doimiy 
ehtiyoji,  xavf  bilan  bog‘liq  o‘tkir  hissiyotlar  ilinjida  his-hayajon 
qo‘zg‘atuvchi  vaziyatga  kiritish,  turli  xil  operatsiyalarda,  kutilmagan 
muloqotlarda  va  hokazolarda  ishtirok  etishga  intilish  ajratib  turadi. 
G‘araz  niyatlar,  odatda  uning  «o‘yinli»lari  bilan  bir  qatorda 
harakatlanadi,  zero  ular  uchun  xuddi  jinoyat  sodir  etish  natijasida 
moddiy  manfaat  olish  kabi,  aynan  jinoiy  axloq  jarayoni  bilan  bog‘liq 
hissiy  tashvishlar  ham  bir  xil  ahamiyatga  ega.  So‘nggi  holat  ularni 
boshqa  turlarning  vakillaridan  jiddiy  ravishda  farqlaydi,  ya’ni  bunday 
harakatlarning  hissiyotli  jarayoni  ular  uchun  psixologik  jihatdan  juda 
muhimdir.  Buning  ustiga,  shunday  holatlar  uchraydiki,  bunda  ushbu 
jarayon hatto yetakchi, sabab bo‘luvchi rol o‘ynaydi, qolgan rag‘batlar 
(stimullar)  esa  go‘yoki  ikkinchi  doiraga  suriladi,  bu  esa,  masalan, 
o‘smirlik uchun ayniqsa xosdir. Ulardan ko‘pchiligi bu bilan o‘zlariga 
e’tibor qaratishga intiladilar. 
4.  G‘arazgo‘y  jinoyatchilarning  «oilaviy»  turi  oila  o‘ynaydigan 
ulkan  rag‘batlantiruvchi  rol  tufayli  ajralib  turadi.  Bu  tur,  odatda, 
talonchilar  va  poraxo‘rlar  orasida  uchraydi,    o‘g‘rilik  sodir  etayotgan 
shaxslar  orasida  esa  g‘oyatda  kam  uchraydi.  Uning  vakillari  talon-
tarojliklar  uning  o‘zi  uchun  emas,  balki  ularning  fikricha  va  ular 
yaqinlarining  hamda  ular  uchun  ahamiyatli  bo‘lgan  shaxslarning 
fikricha,  zarur  bo‘lgan  oila  va  uning  alohida  a’zolarini  moddiy  va 
ma’naviy  manfaatlar  bilan  ta’minlanganlik  darajasiga  erishish  bilan 
tavsiflanadi.  Ayrim  hollarda,  jinoyatchining  o‘z  manfaatlari  umuman 
e’tiborga olinmaydi va u hatto tarki dunyoviy hayot tarzini olib boradi. 
Ko‘pincha,  bunday  g‘arazgo‘y  jinoyatchilar  ishda  g‘oyat  ijobiy 
tavsiflanadi  va  albatta  oilasiga,  ayniqsa  farzandlariga  juda  bog‘langan 
bo‘ladi. 

---

 
62 
Ta’kidlash  joizki,  g‘arazgo‘y  jinoyatchilar,  delikvent  shaxsning 
boshqa  turlariga  nisbatan  asosan  turli  ijtimoiy  vaziyatlar  va  ularning 
o‘zgarishlariga  ko‘proq  moslashgan,  ya’ni  ko‘nikkan  bo‘ladilar; 
ijtimoiy  me’yorlar  va  talablarga  yaxshi  moslashib;  vazminroq 
bo‘ladilar,  o‘z  xulqlarini  yaxshilab  nazorat  qila  oladilar.  Ularga 
tajovuzkor-zo‘ravon  va  g‘arazgo‘y-zo‘ravon  jinoyatchilarga  xos  bo‘l-
gan  tajovuzkorlik  va  axloqning  g‘ayriixtiyoriyligi  xos  emas.  Ular 
kirishimliroq  bo‘ladilar,  ularning  aksariyati  ijtimoiy  muloqot  o‘rna-
tishda  qiyinchiliklarni  boshdan  kechirmaydi.  Ularning  ko‘pchiligida 
rahnamolikka  intilish,  ijtimoiy  e’tirofga  bo‘lgan  ehtiyoj  kabi  xislatlar 
uchraydi.  Ularga  jamiyatning  me’yorlari  va  talablariga  yaxshi 
moslashish  xosdir,  lekin,  shunga  qaramay,  ularda  bu  me’yorlarni  ich-
ichdan qabul qilmaslik va ularni ongli ravishda buzish holati bo‘ladi.