Microsoft Word конструкция doc qisqartirilgan doc

2-§. Metallarning kristallanishi

Har qanday metall sharoit o‘zgarishiga qarab doimo kichik erkin energiyali barqaror holatga o‘tishga intiladi.

Metall atomlarining betartib harakatda bo‘lgan suyuq holatdan, atomlari batartib joylashgan qattiq holatga o‘tish jarayoni birlamchi kristallanish deyiladi.
Ma’lumki, metall suyuqligida uning atomlari betartib harakatda bo‘ladi. Temperaturasi pasaygan sari atomlarning betartib harakati susayib, ma’lum temperaturadan boshlab ayrim joylarida kelgusida kristallanish markazlar bo‘luvchi atomlar guruhi yig‘ila boradi va ularning ba’zilari betartib harakatdagi atomlar bilan bombardimon qilinsa, ba’zilari esa qilinmay «tug‘ma», barqaror markazlar bo‘lib, ular atrofida metall kristallana boradi. (Shuni ham aytish joizki, metallda erimagan oksidlar va begona qo‘shimchalar zarrachalari ham kristallanish markazlari bo‘ladi). Kristallanishni dastlabki davrida hosil bo‘layotgan kristallar ma’lum geometrik shaklli bo‘lib, erkin o‘sa boradi. Lekin ularning biri ikkinchisidan o‘zining o‘lchamlari va o‘sish yo‘nalishi bilan farq qiladi. Bu o‘sayotgan kristallar bir-biri bilan to‘qnash- gandagina avvalgi yo‘nalishlari bo‘yicha o‘sishi to‘xtab, o‘sishga qarshiligi bo‘lmagan yo‘nalish bo‘ylab o‘sa boradi. Shunday qilib kristallanish tugaganda har xil shaklli, o‘lchamli va turli tomonga yo‘nalgan donachalar hosil bo‘ladi.
Donachalar shakli esa kristallarning markazlar soni (MS) ga, kristallarning o‘sish tezligi (KT)ga qarab o‘zgaradi (16- rasm). Metallarni kristallanish qonuniyatini o‘rganishning amaliy ahamiyati katta, chunki mayda donachali metallar- ning puxtaligi va plastikligi yirik donachalarga qaraganda yuqori bo‘ladi.

12. 
    rasm. Metallarning kristallanishida donachalarning hosil bo‘lish sxemasi.
    

3-§. Metallning allotropik shakl o‘zgarishlari

Vaqt tmin.

12. 
    rasm. Temirning suyuq holatidan uy temperaturasigacha sovib borishida allotropik shakl o‘zgarishidagi kritik temperaturalar grafigi.
    

Sanoatda ko‘p foydalaniladigan metallar (Fe, Co, Sn, Ti va boshqalar) qattiqligida bosim o‘zgarmasdan temperatura o‘zgarganda kichik erkin energiyali barqaror holatga intilishi sababli ular bir kristall panjarali holatdan boshqa tuzilishdagi kristall panjarali holatga o‘tadi (17-rasm).
Metallarning muayyan temperaturada bir kristall panja- rali holatdan ikkinchi barqaror kristall panjarali holatga o‘tish xususiyati allotropiya deyiladi.
Metallardagi bu xususiyatni o‘rganishning aha-miyati g‘oyat katta, chunki bu xususiyatlar asosida ularning termik ishlovlari yotadi.


VI bob. QOTISHMALAR