Microsoft Word kasbiy psixologiya \355.\355.\355

29.2.Kasblarni psixologik tizimlash 
Kasblarnipsixologiktizimlashkasbgayo’naltirishishlariuchunmo’ljallangan. 
Qaydetilganidek, 
kasblarolamijudakengbo’lib,  unda  20  mingdanortiqkasbva  40  mingayaqinmutaxassisliklarmavjud. 
Ularning 
turlibelgilarigako’ratizimlashmumkin. 
Psixologiktizimlashningxususiyatishuki, 
bundaijtimoiy – iqtisodiyvatexnologikbelgilardanvozkechiladi. 
Kasblarnipsixologiktizimlashikasbiyqiziqishlar, 
qobiliyatlartashhisinita’minlabberishlozim. 
Shundakasblarniguruhlargabirlashtiruvchipsixologikmuammosikelibchiqadi. 
Asosiysi, 
kasblarnitizimlashshaxsiningqoniqtiruvchisikasbtanlash, ya’nikasbiytanloviniyengillashtiradi. 
Adabiyotlarnio’rganibchiqish, 
shaxsvakasbmuvaffaqiyatliginiya’ni, 
kasbiylayoqatnihisobgaoluvchibelgilargato’xtalibo’tishimkoniniberadi. 
Bundakasbnitalabetuvchishaxsningpsixologiktuzilmalarimuvaffaqiyatlanadi. 
Shubelgilargako’ra, 
aniqbirfaoliyatnibajaraoladiganshaxslardagikasbiytanlovniamalgaoshirishimumkin. 
Bundayyondashishiko’pginapsixologlarningtadqiqotlaridakuzatiladi. 
Bugungitizimlashlardabubelgilarnazardatutilmaydi.  
Kasblarnitizimlashnimuhimmuammosi  –  bukasbnitavsiflovchima’lumotlarnito’plashusullaridir. 
Ulargakuzatish, 
faoliyatinimustaqilbajarishi 
(mehnatmetod), 
ishchilarbilansavol-javob, 
ish-
joyidanko’zatuvchihamdasavol- javoblardaniborat. 
Cheteldaqiziqishlar, 
shaxsqobiliyatlarivatemperamentxususiyatlarinihisobgaolishasosidakasblarnitizimlashikengtarqalgan. 
AvvalamborDj.Hollandtomonidan  1966  yildaishlabchiqarilgankasblarnitizimlashishniajratishmumkin. 
Uningmohiyatipsixologkonsepsiyasigaasoslanganbo’lib, 
ushbukonsepsiyashaxsnazariyasinikasbtanlashnazariyasibilanbirlashtiradi.  
Yo’nalishningasosiykomponentlarinio’rganishasosidaDj.Hollandshaxsningkasbgayo’naltirilgant
urlariniajratadi: 
realistik, 
intellektual, 
ijtimoiy, 
konvensionalya’ni, 
umumiyqabulqilishmezondavaan’analargaasoslanganishbilarmonlikvabadiiyqobiliyatlarvaboshqalar.  
Harbirshaxsturima’lumkasbiymuhitgayo’naltirlganidealistiktur 
– 
moddiybuyumlaryaratishgatexnologikjarayonvatexnikqurilmalar,  iqtidor  –  aqliymehnatga,  ijtimoiy  – 
iqtisodiymehnatbilano’zaroaloqaga, 
konvensionalaniqtuzilganfaoliyatga, 
ishbilarmonlik 
– 
odamlargarahbarlikvabadiiy 
– 
ijodga. 
Harbirshaxsturimodeliquyidagisxemabo’yichatuziladi: 
maqsadlar, 
qadriyatlar, 
qiziqishlar, 
qobiliyatlar, 
istalgankasbiyrollarmumkinbo’lganyutuqlar, 
karyeravaboshqalar. 
Keyingikasblarningtizimlashqobiliyatlarinihisobgaolishgaasoslanadi. 
Talabetiladiganqobiliyatlarbo’yichakasblarnitizimlashbo’yichabirnechaborurinishlarbo’lgan.  Dastlab, 
1953 yildaDPatersontomonidantaklifetilgan. 
Kasblartizimlashgato’xtalibo’tamiz. 
Ujudakengtarqalganbo’lib, 
tizimlashasosini 
9 
taturliqobiliyatlartashkiletadi. 
Minnesota 
Ocupational 
Rating 
Scale 
(MORS) 
yordamidakasbshunospsixologlartomonidan  432  takasbtanlabolinib,  quyidagi  7  taguruhgaajratiladi. 
Akademik, 
mexanik, 
ijtimoiy, 
diniy, 
musiqaviy, 
artistlikvajismoniyguruhlardir. 
Tadqiqotnatijalariniumumlashtirishnatijasida  432  kasbni  214  tanamunagakeltirildi,  ulardan  137 
tasibittakasbmutaxassislikkaqolgan 77 tasiikkitadan 18 tagacha, mutaxassisliknibirlashtiradi. 
Ye.A.Klimovishlabchiqqankasblartuzilmasihamkengtarqalgan. 
Mehnatob’ktigako’ra 5 takasbturlariajratiladi.  
1. Inson 
– 
tabiat 
(T). 
Buturnamoyondalario’simlikvahayvonotmikroorganizmlarvaularyashashsharoitlaribilanishlashadi. 
Masalan, meva – sabzavotustasi, agranom, zootexnik, vetenar, mikrobiolog. 

---

355 
 
2. Inson  –  texnika  (T).  Ishchilarjonsiztexnikmehnatobyektlaribilanishlashadi.  Masalan,  texnik, 
mexanik, muxandismexanik, muhandiselektrik, texniktexnologvahokazo. 
3. Inson 
– 
inson 
(I) 
bundaijtimoiytizimlar, 
ahloqiyguruhlar, 
turliyoshdagiinsonlarbilanishlashnazardatutiladi.  Masalan,  oziq  –  ovqatmahsulotlarinisotuvchisi, 
sartarosh, shifokor, o’qituvchivaboshqalar. 
4. Inson 
– 
belgilartizim. 
Tabiiyvasun’iytillar, 
shartlibelgilar, 
ramzlar, 
rahamlar, 
formulalarkasbturinamoyondalariniqiziqtiruvchipredmetlarolamivaboshqalar. 
Masalan, 
dasturchi, 
chizmachi – kartagraf, matematik, tilshunos, nashriyotmuharriri. 
5. Inson 
– 
badiiyobraz 
(B). 
Hodisalarnibadiiyaksetishidalillari 
– 
manashunarsalarbukasbturivakillariniqiziqtiradi.  Masalan,  rassomdekarator,  rassom  –  restavrator, 
musiqaasboblarinisozlovchi, baletartisti, konsertijrochisi, aktyorvaboshqalar. 
Bubeshtakasbturlarimaqsadlarbelgisigako’ra 3 tasinfgabo’linadi. 
1. Gnostikkasblar (G) (qadimgiyunonchadan “gnosiz” bilim); 
2. O’zgartiruvchikasblar; 
3. Qidiruvlikasblar; 
  Asosiyishqurollarigako’raharqaysisinfdoirasida 4 tabilimniajratishmumkin. 
1. Qo’lmehnatikasblari; 
2. Mashinaqo’lmehnati; 
3. Avtomatlashganvaavtomatiktizimlarqo’llanishibilanbog’liqkasblar; 
4. Funksionalishqurolibilanbog’liqkasblar. 
  Mehnat sharoitlariga ko’ra, YE.A.Klimov kasblarni 4 guruhga bo’ladi. 
-Maishiy mikro iqlimga xonakiga yaqin ish.(B) 
-Harxil  ob-havo  sharoitida  ochiq  havoda  bo’lish  bilan  bog’liq  kasblar  agranom,  payvandchi, 
avtonazorat inspektori. 
-Odatiy  bo’lmagan  sharoitlarda  balandlikda,  suv  tagida,  yer  tagida  baland  past  darajalarda 
ishlash: g’avvos, o’t o’chiruvchi va hokazo. 
-Insonlar sog’ligi, hayoti uchun yuqori mas’uliyat sharoitida ishlash: moddiy qadriyatlar, bolalar 
bog’chasi tarbiyachisi, o’qituvchi, tergovchi. 
Shartli belgilarni qo’llagan holda, kasblar dunyosi “xaritasini” va ma’lum kasbning na’munaviy 
formulasini  tuzish  mumkin.  Bu  formula  real  kasbga  nisbatan  ham  orzudagi  kasbga  nisbatan  ham, 
qo’llanishi mumkin. 
1. Mening kasbim 
2. Kasblar guruhlari 
3. Kasblar bo’limlari 
4. Kasblar sinflari 
5. Kasblar turlarini sinflash 
Bukasbgayo’naltirishishlariuchunmo’ljallangan. 
Butasniflashnio’rganibchiqqanV.Ye.Govrilovijobiytomonlaribilanbirgakamchiliklarinihamko’rsatibber
di. 
Masalan, 
birguruhdagikasblarishchigaqarama 
– 
qarshitalablarnioldigaqo’yuvchikomponentlarnio’zichigaoladi, 
buesakasbgalayoqatlilikbelgilarinianiqlashniqiyinlashtiradi. 
Tasniflashningyanabirkamchiligishundaki, 
kasblarolaminihoyatdao’zgaruvchan, 
shungako’rakasblarningmehnatmazmunihamo’zgaruvchanxususiyatgaega. 
Buesakasblarnitizimlashganisbatannoaniqliknikeltiribchiqaradivakasbiytanlovnikasbiymaslahatjarayon
igakirishniqiyinlashtiradi. 
Ma’lumki, 
kasbiyta’limningbarchakasblarbo’yichaolibboribbo’lmaydivakasbiyfaoliyatturlariningmurakkablikdara
jasi, 
sharoitlari, 
vositalari, 
mazmunijudafarqlanadi. 
O’quvkasblarningma’lumbelgilari, 
sifatlarinitasniflashvamalakadarajalarinianiqlashbo’yichailmiyasoslangantanlovlozim. 
O’quvkasblarro’yxatibuningnatijasibo’lishikerakvashuasosdamutaxassislartayyorlashshakllarianiqlana
di. 
Bukorxonalardagiqisqamuddatlitayyorgarlik, 
kasbmaktablaridayokioliyo’quvyurtlaridagio’qishbo’lishimumkin. 

---

356 
 
O’quvkasblarro’yxatigashuningdek, 
kasblarningtarqalganligi, 
og’irvazararlimehnatsharoitlaribo’lganishlargaqarshiko’rsatmalar, 
shuningdekyoshdagicheklashlarta’siretadi. 
Kasbiyta’limuchuno’quvkasblarro’yxatinitanlashdoimodolzarbbo’ladivaalbattaburo’yxatilmiyas
oslanganguruhlashgaegabo’lishikerakhamdakamsonlibo’lishilozim. 
Malakaliishchilarningtayyorgarliginitakomillashtirishmaqsadidao’quvfanlariniguruhlashmasalasibirinc
himartaS.Ya.Botыshevtomonidanko’ribchiqilganedi. 
Kasblarningbo’linishbelgisisifatidaquyidagilarko’ribchiqildi:  
1) Mehnatningmexanizasiyalanganlikdarajasi.  
      2) Talabetiladiganmalakadarajasivaxarakteri. 
     3) Sarflanganjismoniyvaaqliymehnatnisbati. 
Kasbiyta’limiqtisodiyotningkasblargabo’lganehtiyojivatarqalganligiasosidao’quvyurtlaridamutax
assisliklarnitayyorlashuchunmo’ljallangankasblarnitasniflashgamuhtoj. 
Buboradaquyidagichaisholibborilmoqda, 
1987 
yildakasbiytexnologikta’limtizimidaishlarinirivojlantirishuchunnavbatdagikasblarro’yxatitasdiqlangan
edi. Ungako’ra, o’quvkasblariningumumiysoni 1123 tagachaqishartirilganedi.  
O’quvkasblariniloyihalashtirishdashaxsomilimuhimhisoblanadi. 
Oxirgiyillarda 
“malaka” 
tushunchasihamsezilarlio’zgardi. 
Ishchimalakasigama’lummutaxassislikbo’yichabilim, 
ko’nikmalardantashqarikengkasblardoirasiuchunzarurbo’lganmuhimkasbiysifatlarhamkiradi. 
Muhimkasbiysifatlargamas’uliyat, 
ishonchlilik, 
kirishimlilik, 
hamkorlikqobiliyati, 
mustaqilqarorqabulqilishqobiliyatikiradi. 
Hammasibo’lib 
50 
gayaqinasosiytasniflashajratiladi. 
Harbirkasbiyfaoliyatodatda 5-7 muhimkasbiysifatlarnitalabetadi. 
O’quvkasblariniloyihalashtirishdaquyidagitamoyillarasosiybo’lishimumkin.  
-Pedagogiktexnologiyalarvazamonaviyishlabchiqishtexnologiyalariningo’zaroaloqalari.  
-Shaxsningkasbiyo’zliknianglashi. 
-Kasblarmazmuniningprognoztikaksi. 
Xulosaqilibo’quvkasblarmuammosinihaletishgabo’lganasosiyyondashuvnita’kidlashmumkin. 
Kasblartanloviemas,  ta’limningtexnologikvashaxsgayo’naltirilganmazmuniniloyihalashtirishdaniborat. 
Bumuammoningyechimimutaxassis 
– 
konstruktorkasblarigabo’lganehtiyojinikeltiribchiqaradi, 
hamdata’limdakasbshunoslikningahamiyatinikuchaytiradi.