Microsoft Word kasbiy psixologiya \355.\355.\355


system           Central nervous system



Download 4,45 Mb.
Pdf ko'rish
bet45/558
Sana05.07.2021
Hajmi4,45 Mb.
#109653
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   558
Bog'liq
kasbiy psixologiya

system           Central nervous system 


37 
 
 
 SYMPATHETIC 
NERVOUS SYSTEM 
(arousing)                                                        PARASYMPATHETIC 
                                   NERVOUS SYSTEM 
                                    (calming)    
The functional divisions of the human nervous 
 
Nerv  sistemasi  hujayralardan  iborat.  Bu  hujayralar  o’zlarining  o’zun  va  kalta  hajmdagi 
o’simtalari  orqali  organizmning  barcha  qismlariga  tarqaladi.  Nerv  sistemasidagi  hujayralar  va  uni 
qoplovchi oq pardalar hamma o’simtalari bilan birga neyronlar deyiladi.Neyron anatomik tuzilishi va 
fiziologik xususiyatlariga ko’ra nerv sistemasining tuzilish birligi hisoblanadi. 
Nerv hujayrasining bevosita nerv uchlarigacha borib yetadigan o’simtasi neyrit deb ataladi. Nerv 
tolalari  sistemasining  elementlaridir.Nerv  sistemasini  tashkil  etuvchi  neyronlar  o’rtasida  anatomik 
jihatdan  bevosita  bog’lanish  yo’q.  Ular  o’rtasidagi  qo’shilish  bitta  neyronning  neyriti  oxirgi 
tarmoqlarining boshqa neyronlarning hujayrasiga nozik tegib turishidan iboratdir. 
Normal  odam  miyasida  16  milliardga  yaqin  neyronlar  bor.  Bu  neyronlar  organizmga 
ko’rsatadigan xizmati jihatidan ikkiga bo’linadi; 
-Reseptorlar  
-Effektorlar. 


38 
 
Reseptorlar  tashqi  ta’sirotni  qabul  qilib  miyaga  o’tkazadi.  Shuning  uchun  reseptorlarni  sezgi 
nerv  markazlari  deb  ham  yuritiladi.  Effektorlar  esa  tashqi  ta’sirot  natijasida  ichki  organlarga  buyruq 
beradi  va  ularni  harakatga  keltiradi.  Shuning  uchun  effektorlarni  harakat  nerv  markazlari  deb  ham 
yuritiladi. 
Reseptorlar va effektorlar birlikda birinchi signal sistemalaridir. 
Birinchi  signal  sistemasi  odamda  tashqi  dunyoning  sezgi  a’zolari  tomonidan  qabul  qilib 
olinadigan aksi bo’lib, odam voqyelikni eng avvalo birinchi signal sistemasi orqali idrok qiladi. 
Tashqi  muhitdagi  voqyea-hodisalarning  sezgi  a’zolarimizga  ta’siri  orqali  ongda  aks  etishi 
birinchi  signal  sistemalaridir.  Birinchi  signal  sistemalari  odamning  sezgilari,  idroki  va  tasavvurlariga 
bog’liq bo’ladi. Tashqi muhit voqyea-hodisalarining so’zlar (o’sha narsalarning nomlari) orqali ongda 
aks etishi ikkinchi signallar sistemasini tashkil etadi.Bu sifat faqat odamlargagina xos bo’lib, boshqa 
jonzotda yo’q.Odam tashqi ta’sirotlarni so’zlar orqali aks ettiradi va bilib oladi - o’zlashtiradi.  
Ikkinchi signal sistemalari yordamida odam fikrlaydi, xotirlaydi, xayol suradi va , eng muhimi , 
so’zlaydi . So’z - signallarning signalidir (I.P.Pavlov). Ikkinchi signal sistemalari faqat odamlardagina 
mavjuddir. 
Odamning nerv sistemasi uch qismdan iborat ; 
• Markaziy nerv sistemasi. 
• Perifiriyadagi nerv sistemasi. 
• Vegetativ nerv sistemasi. 
Markaziy nerv sistemasi orqa miya va bosh miyadan iborat. 
Orqa miya umurtqa pog’onasida joylashgan bo’lib, nerv to’qimasidan tuzilgan. U chamasi 45 sm 
o’zunlikdagi chilvirdir. 
Orqa  miya  bo’g’im-bo’g’im  tuzilgan  bo’lib,  31  ta  bo’g’imi  bor.  Har  bir  bo’g’imdan  shu 
bo’g’imga  mos  keladigan  umurthalararo  teshiklarga  qarab  yo’naluvchi  orqa  miya  nerv  ildizlari 
chiqadi. 
Orqa  miya  qo’l,  oyoq,  ko’z,  tana  muskullarini  idora  qiladi,  tomir  harakatlari,  organizmdan  ter 
chiqish holatlarini boshqaradi.Orqa miyaning o’zunligi embrion hayotining dastlabki oylarida umurtqa 
pog’onasining  o’zunligiga  teng  keladi.  Asta-sekin  orqa  miya  o’sishda  umurtqa  pog’onasidan  orqada 
qoladi.  Shu  sababli,  bel,  dumg’aza  va  dum  nervlarining  ildizi  umurtqa  pog’onasi  kanali  ichida 
anchagina masofagacha cho’zilib boradi. 
Psixologik jihatdan hozirgi sharoitda odam umrini o’zaytirishning quyidagi shartlari mavjuddir; 
- ijtimoiy foydali mehnat bilan doimo shug’ullanish; 
- aqliy va jismoniy mehnatni qo’shib olib borish; 
- faol dam olish; 
- oqilona ovqatlanish; 
- ichmaslik, chekmaslik; 
- shirin oilaviy hayot kechirish; 
- farzandlarni mehr bilan tarbiyalash; 
- hayotda hammavaqt xushchaqchaq bo’lish; 
- noxush kechinmalarni toqat bilan yengish; 
- hayajonlanmaslik va hokazo. 
Yuqoridagi  shart  -  sharoitlarga  amal  qilinsa,  shaxs  o’zini  yaxshi  anglab,  hayotini  oqilona 
o’tkazsa, miyaning 60 yoshdan keyingi vazn kamayish jarayonini yanada sekinlashtirishga erishadi. 
Inson bosh miyasi, hayvon miyasidan ancha og’irdir.  
Odam miyasi - 1400 g. 
Ot miyasi - 650 g. 
Gorilla miyasi - 400 g. 
Ho’qiz miyasi - 500 g. 
 
 
 
Kit miyasi - 2800 g. 


39 
 
Fil miyasi - 4000 g. 
  Individning  psixik  hayotida  miyaning  og’irligi  alohida  ahamiyat  kasb  etadi.  Ammo  miyaning 
tuzilishi juda muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun kishining aqli haqida miyaning og’irligiga qarab 
hukm  chiqarish  to’g’ri  emas.  Ba'zi  kishilar  miyasining  vazni  o’rtacha  vazniga  qaraganda  ancha  og’ir 
bo’lgani shuningdek, ba'zi kishilarning miya vazni o’rtacha darajadan kamroq ham bo’lgani ma'lum.  
  Masalan:  I.S.Turgenevning  miyasi  2012  g,  V.M.Bexterevning  miyasi  1720  g,  I.P.Pavlovning 
miyasi 1653 g, D.I.Mendeleevning miyasi 1751 g, Anatol Fransisning miyasi 1017 g bo’lgan. 
 
Odamning bosh miyasi kishi psixikasining o’ziga xos takrorlanmas, murakkab organi hisoblanib, 
u katta yarim sharlar, miyacha, oraliq miya, o’rta miya va o’zunchoq miyadan iborat.  
Miya  faoliyatini  faollashtirish,  uning  ishlash  qobiliyatini  oshirish  uchun  vaqti-vaqti  bilan  dam 
oldirishning muhim ahamiyati bor. Odam o’z tanasini doimo toza tutsa; vaqti-vaqti bilan massaj qilib 
tursa;  farzandlarini,  nevaralarini  erkalatsa,  o’ynatsa;  kino,  teatr,  muzey  tomoshalariga  chiqib  tursa; 
me’yorida  va  sodiq  do’stlar  bilan  ovqatlansa;  sevimli  kitob  hamda  ro’znoma  o’qisa;  yoqimli  ashula, 
muzika  tinglasa;  uzluksiz  ravishda  toza  havoda  yursa,  jismoniy  harakat  qilsa;  o’z  kasbi,  kundalik 
bajargan  yumushidan  rozi  bo’lib,  rohatlansa,  o’zini  yaqin  do’stlari  davrasida  xushchaqchaq  tutsa, 
tabassumni o’ziga doimo hamroh qilib yursa miya dam oladi, uning toliqishiga imkon berilmaydi. 
 
 
 
Bosh miya bir qancha qismlardan iborat bo’lib, bu qismlarning har qaysisi o’ziga xos funksiyani 
bajaradi. Masalan, 
• o’rta miya 
• oraliq miya 
• oldingi miya 
• orqa miya 
• kichik miya 
• katta miya va uning yarim sharlari. 
Yuqoridagi  har  bir  qismning  o’z  vazifasi  bor.  Nafas  olish,  yurak  ishlashi,  qon  aylanishi, 
chaynash, yutish, so’lak ajratish, organizmning to’g’ri harakatini ketingi miya idora qiladi. Murakkab 


40 
 
bo’lmagan  aqliy  faoliyatni  (yozuv,  chizuv  va  h.k.)  kichik  miya  boshqaradi.  Organizmning  yorug’lik, 
tovush,  og’irlik  kuchiga  nisbatan  javobini  o’rta  miya,  organizmning  umumiy  sezuvchanligini  oraliq 
miya idora qiladi. 
Ketingi  miya  o’zunchoq  miya,  varoliy  ko’prigi  va  miyachadan  iborat.  O’zunchoq  miya  bilan 
varoliy ko’prigi orqa miyaning davomi hisoblanadi. O’zunchoq miya emish, chaynash,  yutish, so’lak 
ajratish,  qusish  kabi  murakkab  fiziologik  jarayonlarda  qatnashadi.  ,  qusish  kabi  murakkab  fiziologik 
jarayonlarda qatnashadi. Nafas olishni, yurak ishini idora etadigan, qon tomirlar tonusini saqlaydigan 
markazlar ham o’zunchoq miyadadir. 
Miyacha  markaziy  nerv  sistemasining  pastdagi  hamma  bo’limlariga  mahkam  bog’langan. 
Miyacha organizm harakatlarining yaxlitligini ta’minlashda muhim rol o’ynaydi. 
Gavdaning umumiy sezuvchanligini o’rta miya ta’minlaydi. O’rta miya vegetativ markaz ishini 
muvofiqlashtirish  vazifasini  bajaradi.  Shuning  uchun  oraliq  miya,  o’rta  miya,  varoliy  ko’prigi  va 
o’zunchoq miya birlikda miya stvoli deb yuritiladi. 
Bosh miya bo’laklarining yetakchi qismini (hariyb 80 foizini) katta miya va uning yarim sharlari 
tashkil etadi. Katta miyaning o’ng va  chap sharlari qadoq modda orqali bir-biri bilan tutashgan.Bosh 
miya yarim sharlarining har qaysisi miyaning peshona qismi, tepa qismi, ensa qismi va chakka qismi 
kabi to’rt pallaga bo’linadi. 
Bosh  miya  po’stining  halinligi  bir  millimetrdan  besh  millimetrgacha  bo’lib,  yuzasi  o’rtacha 
hisob bilan 2000 kvadrat santimetrga teng. Bosh miya po’stida 52 ta maydon bo’lib, bu maydonlar o’n 
bir sohaga bo’linadi. 
Bosh  miyaning  qismlari  va  ularning  funksiyalari  haqidagi  ta’limotni  akademik  I.P.Pavlov 
yaratdi.  I.P.Pavlov  tajribalarining  natijalariga  ko’ra,  bosh  miya  qismlarining  funksiyalari  sohasida 
odam  va  hayvonlar  miyasi  o’rtasida  juda  katta  tafovutlar  bor.  Ba’zi  hayvonlarda  oldingi  miya  olib 
tashlanganda  ham  hayot  davom  etgan.  Masalan,  oldingi  miyasi  olib  tashlangan  Saka  o’z  hayotini 
davom ettirgan. U odatdagicha o’tirgan, o’ziga xos harakatlarni bajargan. 
     
 
 


41 
 
 
Gotfred  Leibnez  “Petit”  (kichik)  anglay  olish  tushunchalarini  borligi  va  shular  ong  usti  fikrlari 
bilan bog’liqligini o’rganishni boshlagan birinchi olimlardandir. Masalan, biror narsa yoki hodisani biz 
to’la o’rganmay turib, miyada anglashimiz va xotirada saqlashimiz mumkin. 
Dinamik fikrlar 
Gerbartning fikricha, fikrlar hissiyotga bog’liq ekan. U ishlatgan “ Vorsfellung” termini o’ylar, 
aqliy qarashlar, emotsinol statuslarni aniqlashda ishlatilgan. Gurbart  yuqoridagilarning jamini doimiy 
tarzda  emas,  o’zgaruvchan  holda,  bir-biri  bilan  aloqa  qila  oladigan  tarzda  tasvirlaydi.  Fikrlar  uning 
fikricha,bir-biriga  o’zini  jalb  qilаdi  va  bu  hodisani  magnit  tortishuviga  o’xshatish  mumkin.  Oddiy 
fikrlar  rang  va  ovoz  toni,  masalan,  bir-birini  o’ziga  jalb  etadi.  Lekin,  fikrlar  bir-biriga  o’xshash 
bo’lmasa,  ular  aloqasiz  davom  etadi  va  vaqt  o’tishi  bilan  ularning  o’rtasidagi  aloqalar  susayadi. 
“Fikrlar  bir-birini  rad  etadimi?  yoki  biri  ikkinchisini  yaratishiga  majbur  etadimi?”  Mana  shular  fan 
oldidagi asosiy savollardir.
5
 
                                                 
5
 

Download 4,45 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   558




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish