Microsoft Word kasbiy psixologiya \355.\355.\355

20.2.Sharq mutafakkirlarining inson tarbiyasi haqidagi fikrlari 
Roziy Abu Bakr Muhammad ibn Zakariy (28 avgust 865) o’rta va yaqin Sharqhalqlarining ilg’or 
ijtimoiy  va  falsafiy  olimlaridandir.  U  umrini  tabobat  ilmiga  shuningdyek,  falsafani  o’rganishga 
bag’ishladi. U aql masalasiga (tafakkur) alohida e'tibor berdi va aql bilan inson hayvonot dunyosidan 
ustun  turishini,  aql  orqali  o’z  xohish  va  istaqlarga  yetishish  mumkinligini  uqtiradi.  «Aql  orqali  biz 
o’zimizni  ulug’lovchi,  ziynatlovchi  va  hayotimizni  hayrli  qiluvchi  hamma  narsani  bila  olamiz»-dyeb 
ko’rsatadi.  Aql  yordamida  yerning  shakli,  quyosh  va  oyning  kattaligi,  yo’ldo’zlar  harakati,  ularning 
uzoqligini va oqishini bilib olamiz deydi. 
Roziy  falsafa ilmini nihoyatda ulug’laydi… Kimki falsafani o’rganish  bilan mashg’ul bo’lsa, u 
haqiqat  yo’lidan  borishga  loyiqdir.  Haqiqatdan  ham  kishilarning  ruhi  bu  dunyoning  chirkinlari  va 
qorong’uliklaridan  musaffo  bo’lish  va  farog’atga  yetishishi  faqat  falsafani  o’rganish  bilan  bo’ladi. 
Agar inson falsafani o’rgansa, biz tasavvur qila olishimiz mumkin bo’lgan darajada oz qismini bo’lsa 
ham  egallay  olsa,  u  o’zini  jonini  chirkinlik  qorong’ulikdan  tozalaydi  va  qutqaradi  deb  ko’rsatadi.  U 
ilmiy tadqiqot ishlariga  alohida e'tibor berdi. Bu tadqiqotlar kishi ruhiga  ta'sir  etishi, uni aql-idrokini 
shakllantirishga alohida urg’u berdi. 
O’rta  Osiyoning  emas,  balki  umuman  yaqin  va  o’rta  Sharqining  mashhur  mutafakkiri,  qadimgi 
yunon  ilmi  va  falsafasining  Sharqdagi  eng  yirik  targ’ibotchisi  va  uning  rivojiga  hissa  qo’shgan 
olimlardan  biri  Abu  Nasr  Forobiydir.  U  o’z  davrining  faylasufi,  musiqachisi,  shoiri,  qomusiy  olim 
bo’lib  nom  qozondi.  U  «Aql  haqidagi  risola»,  «Falsafadan  oldin  nimani  o’rganish  kerak»,  «Falsafa 
maktablari»,  «Logikaga  kirish»  kabi  ko’plab  risolalar  yaratdi.  Faylasuf  –  falsafaning  eng  muhim 
masalalari  bo’yicha  qator  asarlarning  muallifi  sifatida  shuhrat  qozondi.  U  Sharqda  qadim  yunon 
falsafasi,  ayniqsa,  qadimgi  dunyoning  qomusiy  olimi,  psixologiya  fanining  otasi  Aristotyelning 
asarlarini  o’rganish,  ularga  sharqlar  yozish,  g’oyalarini  targ’ib  etish  va  yanada  rivojlantirishga  ulkan 
hissa qo’shdi. Aristotyel «birinchi muallim» dyeb nom olgan bo’lsa, butun Sharqda Forobiy «ikkinchi 
muallim»  unvoniga  sazovor  bo’ldi.  U  insonning  ruhiy  jarayonlari  haqida  fikr  yuritadi.Forobiyning 
fikricha,  mavjudotning  eng  buyuk  va  yetuk  mahsuli  –  bu  insondir,  u  o’zining  ongi,  aqli,  syezish 
organlari  orqali  olamni  har  tomonlama  o’rganish  qobiliyatiga  egadir.  Aql  yordamida  inson  uni  o’rab 
olgan  mavjudotning  mohiyatini  tushunadi.  U  mavjudotning  yashash  shakllari,  olamni  bilishning  yo’l 
va vositalari, unda ilm-fanning o’rni va ahamiyati masalasiga alohida e'tibor qaratadi. Uningcha, inson 
tanasi, miyasi, sezgi organlari tug’ulishida mavjud, lekin aqliy bilimi, ma'naviyligi, ruhi, intyellyektual 

---

254 
 
va  aqliy  xislatlari,  qaraktyeri,  dini,  urf-odatlari  bilan  muloqotda  vujudga  kyeladi.  Uning  aqli,fikri 
(tafakkuri),  ruhiy  yuksaqligining  eng  yetuk  mahsuli  bo’ladi  va  inson  o’z  bilimlarini,  aqlini 
rivojlantirib, so’ngra mavjudotning ibtidosi, boshlanishi haqidagi ilmga yetib boradi deb ko’rsatadi. 
Farobiy ta’lim-tarbiyaga bag’ishlangan asarlarida ta’lim-tarbiyaning muhimligi, unda nimalarga 
e’tibor berish zarurligi ta’lim-tarbiya usullari va uslublari haqida fikr yuritadi. «Fozil odamlar shahri», 
«Baxt  saodatga  erishuv  to’g’risida",  "Ixso-al-ulum",  "Ilmlarning  kelib  chiqishi",  “Aql  ma’nolari 
to’g’risda" kabi asarlarida ijtimoiy tarbiyaviy qarashlari o’z ifodasini topgan.  
Forobiy "Baxt saodatga erishuv to’g’risida" asarida bilimlarni o’rganish tartibi haqida fikr bayon 
etgan. Uning ta’kidlashicha, avval bilish zarur bo’lgan ilm o’rganiladi, bu-olam asoslari haqida ilmdir. 
Uni o’rgangach, tabiiy ilmlarni, tabiy jismlar tuzilishini, shaklini, osmon haqidagi bilimlarni o’rganish 
lozim. Udan so’ng, umuman, jonli tabiat-o’simlik va hayvonlar haqidagi ilm o’rganiladi, deydi. 
Forobiy  ta’lim-tarbiyada  rag’batlantirish,  odatlantirish,  majbur  etish  metodlarini  ilgari  surgan. 
Har ikkala usul ham pirovardida insonni har tomonlama kamolga yetkazish maqsadini ko’zlaydi. 
Xulosa  qilib  aytganda  Forobiy  pedagogik  ta’limotining  asosida  komil  topgan  insonni, 
shakllantirish  insonning  o’z  mohiyati  bilan  ijtimoiyligi,  ya’ni  faqat  jamiyatda,  o’zaro  munosabatlar 
jarayonida komillikka erishadi, degan falsafiy qarashi yotadi. 
Beruniy  birnechayil  noyob  metallar  va  qimmatbaho  toshlar  ustida  kuzatishlar  va  tajribalar  olib 
boradi va keyinchalik anashu tadqiqotlar asosida "Mineralogiya" asarini yaratadi. Beruniyning yana bir 
muhim  asari  munajjimlik  san’atidan  boshlang’ich  tushunchalardir.  Bu  asarda  ham  u  birnecha  fanlar 
yuzasidan dastlabki tushuncha, ma’lumotlar bergan. 
Abu  Rayxon  Muhammad  ibn  Ahmad  al-Beruniy  inson  kamolotida  mehnat  va  mehnat  tarbiyasi 
haqida muhim fikrlarni bayon etadi. Beruniy inson kamolotida uch narsa muhimligini ta’kidlaydi. Bu 
hozirgi  davr  pedagogikasi  e’tirof  qiluvchi  irsiyat,  muhit,  tarbiyadir.  Beruniy  inson  hartomonlama 
kamolotga  yetish  uchun  ilmni  bilishi  bilan  birgamehnatsevarvahunaregasibo’lishkerakdeydi. 
Yuqoridagilardanko’rinibturibtiki, 
Beruniykomilinsongaoidbufikrlarifaqatzamonasiuchunemas, 
hozirgidavrta’lim-tarbiyaishlarinitakomillashtirishdahamkattaahamiyatgaega. 
Zero, 
uningo’zihamhaqiqiykomilinsongaxosxislatlargaegaekanligini, 
hayotivaijodiyfaoliyati, 
yozganasarlaribilanisbotlab, kelajakavlodlargakattama’naviymerosqoldirdi. 
Ma’lumki,  IbnSinohamboshqamutafakkirlarkabio’ziningta’lim-tarbiyagaoidqarashlariniijtimoiy-
falsafiyqarashlaribilanbog’liqholdaifodalagan, maxsusrisolalardatalqinetgan.  
AbuAliIbnSinokamolotgaerishishningbirinchimezonisanalganma’rifatniegallashgadav’atetadi. 
Chunkiilm-faninsongaxizmatqilib, 
tabiatqonuniyatlariniochibavlodlargayetkazishikerak. 
Bumaqsadgayetishishuchuninsonqiyinchiliklardanqo’rqmasligizarur, 
deydi. 
"Eybirodarlar! 
“Odamlarningbotirimushkulotdanqo’rqmaydi. 
Kamolothosilqilishdanboshtortgankishiodamlarningengqo’rqog’idir". 
Talabaga 
bilim 
berish 
o’qituvchining 
mas’uliyatli 
burchidir. 
Shunga 
ko’ra 
Ibn 
Sinoo’qituvchining  qanday  bo’lishi  kerakligi  haqida  fikr  yuritar  ekan,  shunday  yo’l-yuriklar  beradi. 
Bular quyidagilardan iborat: 
- bolalar bilan muomalada bosiq, jiddiy bo’lish, 
- berilayotgan bilimning talabalar qanday o’zlashtirib olayotganigae’tiborberish, 
-ta’limda turli metod va shakllardan foydalanish, 
-talabaning  xotirasi,  bilimlarni  egallash  qobiliyati,   shaxsiy xususiyatlarini bilish, 
-fanga qiziqtira olish, 
- berilayotgan bilimlarning eng muhimini ajratib bera olishi, 
- bilimlarni talabalarga tushunarli, uning yoshi, aqliy darajasiga mos ravishda berish, 
- har bir so’zning bolalar hissiyotini uyg’otish darajasida bo’lishiga erishish zarur, deydi olim. 
IbnSinoningtarbiyaviyqarashlaridaoilavaoilaviytarbiyamasalalarigakengo’rinberilgan. 
Olimningbuyukxizmatlaridanbirishundaki,  uinsonningmehnati,  qobiliyati,  aql-zakovatiniulug’laydi, 
undagiqudratgaishonadi, insontafakkuriningtantanaqilishikerakliginitinmaytarg’ibqildi. 
IbnSinoninginsonkamolotidata’lim-tarbiyaningahamiyatigaoidqarashlariniijtimoiy-
falsafiyfikrlartarkibidaginaemas, 
balkimustaqilrisolalaridaaxloqiymasalalarnichuqurilmiy-

---

255 
 
amaliyjihatdanifodalagan, 
ilm-fansohasidatarbiyashunosolimsifatidahamtadqiqetish, 
o’rganishnavbatdagivazifalardanhisoblanadi. 
  Yuqoridagi  buyuk  mutafakkirlarining  ruhiy  jarayonlar  haqidagi  fikrlari  hozirga  qadar 
psixologiya fanining rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etmoqda.