Microsoft Word kasbiy psixologiya \355.\355.\355

12.2.Xayol jarayonlarining nerv-fiziologik asoslari 
  Xayol  qilish  jarayoni  juda  ham  murakkab  aks  ettirish  jarayoni  bo’lishiga  qaramay,  uning 
asosida  yotgan  fiziologik  mexanizmlarni  akademik.  I.P.  Pavlovning  oliy  nerv-faoliyati  haqidagi 
ta'limoti  asosida  ma'lum  darajada  tushuntirib  o’tish  mumkin.  Xayolning  nerv  fiziologik  asosida  ham 
miyaning po’stida ilgari hosil qilingan vaqtli alohalarning (assosiasiyalarning) yana qayta tiklanib, bir-
biri  bilan  yangicha  qo’shilish  jarayoni  yotadi.  Shuni  ham  aytish  kerakki,  bosh  miya  yarim  sharlarida 
ilgari  hosil  qilingan  vaqtli  alohalar  birin-ketin  tiklanadilar  va  binobarin  ularning  qo’shilishlari  ham 
asta-sekin  yuzaga  keladi.  Ana  shuning  natijasida  bosh  miyaning  po’stida  inson  o’z  shaxsiy  hayotida 
hech  qachon  idrok  qilmagan  narsalarning  obrazlari  paydo  bo’ladi.  Bu  obrazlarning  ko’pi  voqelikka 
mutlaqo  to’g’ri  kelmaydi  va  natijada  tormozlanib  holadilar.  Boshqa  birlari  esa  voqelikka  to’g’ri 
kelganligi  hamda  inson  faoliyati  uchun  miyadan  yangi  imkoniyatlar  ochib  bergani  tufayli  amaliy 
faoliyat  natijalari  bilan  mustahkamlanadilar.  Xayol  qilish  jarayoni  hamisha  nutq  orqali  amalga 
oshirilishi  tufayli  nutqning  nerv-fiziologik  asosida  ikkinchi  signallar  tizimining  faoliyati  ham  faol 
qatnashadi. Bundan tashqari xayol qilish jarayonida diqqat, xotira, tafakkur va  
iroda jarayonlari ham ishtirok qiladi. Ana shu nuqtai nazardan olganda xayolning (xususan ijodiy 
xayolning) nerv fiziologik mexanizmlarni to’la tushuntirib berish uchun yetarli ilmiy ma'lumotlar yo’q. 
hozirgi kunda fan va texnikaning juda tez temp bilan rivojlanishi ijodiy xayol jarayonining oldiga katta 
vazifalar  qo’ymoqda.  Masalan,  kosmik  fazoni  zabt  etish,  insonning  oyga  chiqishi,  murakkab  aqlli 
mashinalarning  yaratilishi  va  shu  kabilar  inson  tafakkuri  hamda  ijodiy  xayolning  yuksak  taraqqyoti 
natijasida qo’lga kiritilmoqda. 
  Odamning  uyg’oq  paytida  yuzaga  keladigan  xayol  jarayoni  ma'lum  darajada  tartibot  va 
ixtiyoriy xarakterga ega bo’ladi. Shuning uchun odam o’zining xayol qilish jarayonini oldidagi maqsad 
va  vazifalarga  bo’ysindira  oladi.  Odam  o’zining  bilimlari,  tushunchalariga  asoslangan  holda  xayoliy 
obrazlarning paydo bo’lishini idora qila oladi.  
  Bosh miya katta  yarim sharlarining barcha tomonlari tormozlanib, odam uxlagan paytida ham 
xayol  tush  ko’rish  shaklida  yuzaga  keladi.  Odatda  odam  uxlay  boshlagan  paytida  ikkinchi  signallar 
tizimining faoliyati bilan bog’liq bo’lgan nerv hujayralari hammadan oldin tormozlanadi. Uyqu bilan 
bog’liq bo’lgan tormozlanish jarayoni miyaning hamma joyiga baravar ravishda tarqalmaydi. Natijada 
ayrim joylar tormozlanmasdan holadi va kutilmagan darajada ajoyib munosabatlarga kirisha boshlaydi. 
Ana  shuning  uchun  tush  ko’rish  ikkinchi  signallar  tizimining  nazoratisiz  juda  betartib,  pala-partish 
ravishda yuzaga keladigan assosiasiyalardan iborat bo’ladi.