Microsoft Word kasbiy psixologiya \355.\355.\355

5.1.Shaxs haqida tushuncha 
  Shaxs  tushunchasi  keng  va  ko’p  qirralidir.  Mehnat  qila  olish  ko’nikmasining  mavjudligi, 
insonlar bilan birgalikda faoliyat munosabatni amalga oshirayotgan kishi asta - sekin shaxsga aylanib 
boradi.  Bevosita  moddiy  dunyoni,  jamiyatni  va  xususan  o’zini  o’rganish  va  faol  tarzda  qayta 
o’zgartirish  jarayonining  sub'ektga  aylanmoqda.  Shu  o’rinda  haqli  bir  savol  tug’iladi,  ya'ni  shaxs, 
individ,  individuallik  tushunchasining  o’zaro  bog’liqlik  jihatlari  mavjudmi?  Buning  uchun  mazkur 
tushunchalarning  mazmunini  tahlil  qilish  samarali  hisoblanadi.  Shuning  uchun  ham  dastlab  individ 
tushunchasining  mazmuniga  to’xtalish  lozim.  A.V.Petrovskiy  tahriri  ostida  chiqqan  "Umumiy 
psixologiya"  darsligida  "Individ"  tushunchasida  kishining  nasl-nasabi  ham  mujassamlashgandir. 
Yangi  tug’ilgan  chahaloqni,  katta  yoshdagi  odamni  ham,  mutafakkirni  ham,  aqli  zaif  ovsarni  ham, 
yovvoiylik bosqichidagi qabilaning vakilini ham, madaniyatli mamlakatda yashayotgan yuksak bilimli 
kishini  ham  individ  deb  hisoblash  lozim.  Individ  tushunchasi  professor  E.G’ozievning  "Umumiy 

---

67 
 
psixologiya"  darsligida  tavsiflanishicha,  individ  lotincha  ajralmas,  alohida  zot  ma'nolarini  anglatib, 
inson  zotiga  xoslik  masalasini  belgilab  beradi.  Shuningdek,  katta  yoshdagi  ruhiy  sog’lom  odamlar 
ham,  chahaloq  ham,  nutqi  yo’q  oddiy  malakalarni  o’zlashtira  olmaydigan  aqli  zaiflar  ham  individlar 
deb ataladi.  
  M.G.Davletshin  tahriri  ostida  chiqqan  "Psixologiyadan  qisqacha  izohli  lug’atda"  individ 
bo’linmas,  ayrim  jins,  shaxs  ma'nolarini  anglatib,  biologik  turga  kiruvchi  alohida  tirik  mavjudot 
sifatida ko’rsatib o’tiladi. 
  Keltirilgan ta'riflardan shuni xulosa qilish mumkinki shaxs deb muayyan jamiyatda yashovchi 
faoliyatning biror turi bilan shug’ullanuvchi, kishilar bilan normal til orqali munosabatga kirishuvchi 
ongli individga aytiladi.  
  Individ  sifatida  dunyoga  kelgan  odam  ijtimoiy  muhit  ta'sirida  keyinchalik  shaxsga  aylanadi, 
shuning  uchun  bu  jarayon  ijtimoiy-tarixiy  xususiyatga  egadir.  Dunyoga  kelayotgan  chahaloqning 
gavda  tuzilishi  unda  tik  yurish  uchun  imkoniyatining  mavjudligini  taqozo  etsa,  miyasining  tuzilishi 
aql-hushining  rivojlanishi  uchun  imkoniyat  tug’diradi,  qo’llarining  shakli  shamoyili  mehnat 
qurollaridan foydalanish istiqbollarining mavjud-ligini ko’rsatadi. Yuqorida aytilganlarning barchasida 
chahaloqning  inson  zotiga  mansubligini  ta'kidlanadi  va  bu  fakt  individ  tushunchasida  qayd  etiladi. 
Buni quyidagi sxema asosida tushuntirish lozim. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  Shaxsning  eng  muhim  xususiyatli  jihatlaridan  biri  -  bu  uning  individualligidir.  Individuallik 
deganda  insonning  shaxsiy  psixologik  xususiyatlarining  betakror  birikmasi  tushuniladi.  Individuallik 
kishining  o’ziga  xosligini,  uning  boshqa  odamlardan  farqini  aks  ettiruvchi  psixologik  fazilatlar 
birikmasidir.  Individuallik  tarkibiga  xarakter,  temperament,  psixik  jarayonlar,  holatlar,  hodisalar, 
hukmron xususiyatlar yig’indisi, iroda, faoliyat motivlari, inson maslagi, dunyqarashi, iqtidori, har xil 
shakldagi  reaksiyalar,  qobiliyatlari  va  shu  kabilar  kiradi.  Individuallik  individning  boshqalardan 
farqlaydigan  ijtimoiy  xususiyatlari  va  psixikasining  o’ziga  xosligi  hamda  uning  qaytarilmasligidir. 
Zikr etilgan psixologik xususiyatlarning bir xildagi birikmasini o’zida mujassamlashtirgan odam yo’q, 
inson shaxsi o’z individualligi jihatidan betakrordir. 
Shaxsiyat 
fikrning 
xususiy 
xossalari 
yig’indisi 
sifatida, 
hissiyot, 
xulq-atvor 
zamiridagi  yashirin  psixologik  mexanizmlaridir 
Personality  can  be  defined  as  an 
individual’s  characteristic  patterns  of  thought, 
emotion,  and  behavior,  together  with  the 
INDIVIDUALLIK 
INSON 
INDIVID 
SHAXS 

---

68 
 
(Funder,  2007).  Shaxs  psixologiyasining  asosiy 
maqsadi,  insonning  chuqur  ruhiyatini  tahlil 
qilish.  Asosiy  vazifalari,  insonlarning  bir-
birlaridan  qanday  farq  qilishini  aniqlash  va 
o’lchash, ong va ong osti fikr tuyg’ularin ochish, 
insonlarning  kelajagi  haqida  bashorat  qilish. 
Lekin  bu  borada  bitta  muammo  bor,  insonning 
to’liq  o’rganishi  uchun  tadqiqotchilarning  aqli 
va vaqti yetmaydi, chegaralangan. 
Bir  vaqtning  o’zida  shaxsni  bir  qancha 
sohalar  orqali  o’rganish  uchun  emas,  balki 
individual 
o’rganish 
foydaliroqdir. 
Tadqiqotchilar 
shaxsni 
biologik 
asoslarni 
o’rganishda  muhitni  rivojlanishga  ta’sirini, 
boshqalarni  qanday  tahlil  qilishni,  uchunchilari 
odamlarni  bir-biridan  farqini,  asosiy  psixologik 
jihatlarini  aniqlash  va  baholashni  o’rganadi. 
Hamma 
sohalarda 
insonlardagi 
individual 
farqlar  va  o’ziga  xos  xulq  shunga  o’xshash 
jarayonlar  markazida  shaxsni  paradikmatik 
tuzulishi  (masalan  muayyan  xususiyatlar  va 
xulqni 
tuzilishi) 
uning 
asosida 
qanday 
mexanizmlar  yotganini  tushuntirib  berish  uchun 
ishlatiladi. (Masalan qabul qilishga irsiy va tshqi 
omillarning).  Shaxsni  o’rganishdagi  asosiy 
yondashuvlar 
biologik, 
psixoanalitik, 
insonparvarlik  bo’lib,  ta’lim,  bilish  va  xarakter 
jarayonlarini tadqiq qiladi. (Funder 2007). 
Turli yondashuvlar ba’zan bir-birlari bilan 
raqobatlashsada,  lekin  yakunida  shaxs  haqida 
bilish  kerak  bo’lgan  har  bir  narsani,  haqiqatni, 
savollarga  javobni,  eng  yaxshi  tadqiqot  usullari 
va  paradikmatik  jihatdan  o’rganishga  harakat 
qiladi. 
Masalan, 
Bexeviorizm 
tamoyillari 
qiziqishlarni qo’llab-quvvatlaydi, lekin xulqdagi 
yomon odat, o’yinlar haqida hech narsa demaydi 
va 
bu 
muammo 
hisoblanadi. 
Aksincha, 
psixoanalizda qabul qilmaslik va boshqa himoya 
mexanizmlari  haqida  fikrlar  bor,  lekin  bunday 
noo’rin 
harakatlarni 
qanday 
tushunish 
mumkinligi  haqida  takliflar  bo’ladi.  Shuning 
uchun  bu  har  bir  yondashuvni  ko’rish  emas, 
balki 
ulardagi 
foydali 
jihatlarni, 
asosiy 
muammolarni 
yechishda 
birgalikda 
imkoniyatlardan foydalanish kerak. (Personality