Microsoft Word kartografiya doc

5.4. Geografik atlaslar va ularning tasnifi 
Geografik atlaslar deb umumiy dastur asosida tuzilgan turli xil mazmunga 
ega bwlgan kartalarning bir butun asar tarzidagi sistematik twplamiga aytiladi. 
Atlas, geografik kartalarning oddiy twplami emas, balki bir-biriga bog’liq bwlgan, 
bir-birini twldiradigan kartalarning malum bir maqsadga h’amda foydalanish 
h’ususiyatiga kwra sistemaga solingan twplamidir. Qadimgi yunon olimi Klavdiy 
Ptolomeyni (II asr) h’ozirgi zamon atlasining asoschisi desa bwladi. 
Merkator tomonidan tuzilgan (1595 yil) kartalar yig’indisi- atlas tuzilgan. 
Birinchi marta «atlas» swzi Liviyaning afsonaviy podshosi Atlas nomidan 
olingan degan fikrlar bor. Bazi manbalarga kwra Atlas birinchi bwlib osmon 
globusini yasagan emish. Hozirgi vaqtda h’ar yili dun
ё
ning turli mamlakatlarida 
turli mazmundagi va xilma-xil maqsadlar uchun ishlatiladigan kwplab atlaslar 
nashr qilinmoqda. 
Atlaslarda geografik kartalar, matnlar, diagrammalar, sxemalar, grafiklar, 
profillar, rasmlar h’am berilishi mumkin. Undan tashqari geografik nomlar 
kwrsatkichi, shartli belgilar jadvali h’am beriladi.
Atlaslar h’am kartalar kabi bir qancha turlarga tasniflanadi. Atlaslar 
tasvirlangan h’ududiga kwra quyidagilarga bwlinadi: 
1. 
Dun
ё
atlaslari – bunday atlaslarda butun dun
ё
tasvirlanadi. BSAM, 
Dun
ё
atlasi. FGAM va boshqalar; 
2. Materik va okean atlaslari (Evropa, Osi
ё
, Afrika, Amerika, Avstraliya, 
Tinch okean, Hind okean, Atlantika okean va Antarktida atlaslari); 
3. Mamlakatlar atlaslari (Rossiya federatsiyasi, Wzbekiston Respublikasi, 
Chexoslovakiya Respublikasi, AQSh atlaslari va boshqalar). 
4. Mamlakatlarning biror qismlarini tasvirlaydigan atlaslar (Zabaykale, 
İ
rkutsk oblasti, Oltoy wlkasi) va boshqalar. 
Mazmuni 
bwyicha: 
1. Umumgeografik atlaslar (Dun
ё
atlasi, Dun
ё
ni tabiiy geografik atlasi, 
Dengiz atlaslari 1967 yil). Bu atlaslarga umumgeografik kartalar h’am kiritilgan. 
2. 
Tabiiy-geografik 
atlaslar (Wrta Osi
ё
respublikalarining tabiiy geografik 
atlasi, 1984 yil). 
3. 
İ
jtimoiy-iqtisodiy atlaslar (SSSR qishloq xwjalik atlasi (1960), SSSR xalq 
xwjaligi va madaniyati atlasi, 1974 yil), SSSR iqtisodiy atlasi, Wzbekistonning 
kompleks atlasi (2 jildli, 1985). BSAMni (2 jildli, 1940).

---

91
4. Umumiy kompleks atlaslar. Bunday atlaslarda h’am tabiiy h’am ijtimoiy-
iqtisodiy bazan tarixiy kartalar beriladi (AQSh va Kanada atlaslari, Komi 
Respublikasi atlasi, Ozarbayjonni atlasi va b.). 
Qaysi soh’ada ishlatilishiga kwra: 
1. Wquv atlaslari. 2. 
İ
lmiy malumotnomali atlaslar. 3. Turistik atlaslar. 4. 
Harbiy atlaslar. 
Umuman, atlaslar mazmun jih’atdan twliq va oldiga qwyilgan maqsadga 
twliq javob beradigan bwlishi kerak. Masalan, sobiq SSSR qishloq xwjalik atlasi 
(1960) mamlakatning qishloq xwjaligi deyarli twliq aks etilgan, h’atto qishloq 
xwjaligining dinamikasi h’am diagrammalarda berilgan.
Wquvchilar uchun nashr qilina
ё
tgan geografik atlaslar wrta maktab 
programmasiga moslashtirilgan bwlib, maktab geografiyasini wz ichiga olgan. 
Karta va atlaslar wquvchilar uchun mwljallanganda ularning 
ё
shi va bilim 
darajasi h’am etiborga olinadi. Undan tashqari atlaslarda wquvchilarga shu davr 
yangiliklari h’am berib boriladi. Masalan: Dun
ё
ning wquv atlasi (1970) da 
uchirilgan kosmik apparatlar va ularning orbitalari tasvirlangan, bu esa atlas 
mazmunini yanada boyitadi. 
Atlaslarning oxirida beriladigan geografik nomlar kwrsatkichidan maksimal 
foydalanish kerak. Masalan, sizga kerak bwlgan obektning nomini bilsangiz, 
uning qaerda joylashganligini geografik nomlar kwrsatkichidan topib olishingiz 
mumkin (buning uchun kartalarni h’ar bir varag’i
SXEMALAR
bilan chizilib h’arflar 
va raqamlar bilan belgilanadi.
Wzbekiston Respublikasida bir qancha atlaslar chop etilgan bylib, ular 
mazmuni va maqsadi bwyicha bir-birlaridan farq qiladi. 
Respublikamizning dastlabki atlasi 1963 yilda chop etilgan, unda 
wlkamizning faqat tabiiy geografiyasi wz aksini topgan.