Microsoft Word kartografiya doc

2.2. Wrta Osi
ё
da ilk kartografiya 
Bazi bir qadimiy manbalarda Wrta Osi
ё
h’ududida yashab ijod qilgan bir qancha olim va ulamolarni
«arab geografiyasi» vakillari deb kelingan. Prof. H.Hasanov va G.Yu.Krachkovskiylar bu talqin notwg’ri 
ekanligini isbotlab berishgan. Bu twg’rida H.Hasanov «Wrta osi
ё
lik geograf va say
ё
h’lar» nomli kitobida 
«Wrta Osi
ё
olimlari deyilganda, shu wlkadan etishib chiqqan va wz ilmiy faoliyatini shu erda 
ё
ki boshqa 
mamlakatlarda wtkazgan olimlar guruh’i tushunilishi kerak» deb 
ё
zadi. 
Wrta osi
ё
lik Muh’ammad Muso Xorazmiy, Ah’mad al Farg’oniy, Jayxoniy, Balxiy, Beruniy, Mah’mud 
Qoshg’ariy, Hafizu Abru, Bobur, Haydar Mirzo kabi ajoyib olim va geograf say
ё
h’lar geografiya va 
kartografiyaning rivojlanishiga juda katta h’issa qwshganlar. Turkiston zaminida Xorazmning Sharq fani 
tarixidagi wrni juda muh’imdir. Xorazmda aniq fanlar-matematika, astronomiya, kartografiya, kim
ё
, 
mineralogiya, geografiya IX asrlarda yuksak darajada taraqqiy etgan. 
İ
lk Xorazm voh’asining kwzga kwringan mashh’ur olimlaridan Muh’ammal ibn Muso al Xorazmiy 
(qisqacha Muh’ammad Xorazmiy) Xorazmda tug’ilib Bag’dodda vafot etgan. Bazi malumotlarga kwra u 780 
yilda tug’ilgan va 847 yilda vafot etgan deb taxmin qilinadi. 
IX asrning boshlarida podsho Mamun h’ukimronlik qilgan davrda (813-833 yillar) Bag’dodda 
«Olimlar akademiyasi» – «Bayt ul-xikma» (Donishmandlar uyi) tashkil qilinib, unda juda kwp wrta osi
ё
lik 
olimlar ijod qilgan. Shu vaqtda Muh’ammad Xorazmiy Bag’dod rasadxonasining Er yuzi aylanasining 
uzunligini wlchash uchun 1
0
ё
y uzunligini aniqlash bwyicha ekspeditsiyasiga (Mesopotomiyada) rah’barlik 
qilgan. 
Prof. H.Hasanovning 
ё
zishicha, xalifa Mamun topshirig’i bilan «Jah’on kartalari» tuzishga kirishiladi 
va bu ishga M.Xorazmiy rah’barlik qiladi. Bu asarni «Dun
ё
atlasi» desa h’am bwladi. Bunda 70 tacha olim 
shug’ullangan. Kartalarni tuzish 840 yillarda tugallangan. 
Xorazmiyning mazkur kartalar yaratish munosabati bilan 
ё
zilgan «Surat al-arz» kitobi «Xorazmiy 
geografiyasi» nomi bilan mashh’urdir. Kitob bir necha wnlab kartalar va ularga berilgan izoh’nomalardan 
iborat bwlgan. Bu kitobni «Erning surati» deb h’am yuritganlar.
Hozirgi vaqtda atlasdan 4 ta karta saqlanib qolgan. Ular h’ozir Strasburg shah’rida (Frantsiyada) 
saqlanmoqda. Kartalarga izoh’lar asosan zij tarzda berilib, 537 ta eng muh’im joylarning nomi va 
koordinatalari kwrsatilgan. 
Atlasdagi kartalardan birida Nil dar
ё
si h’avzasi tasvirlansa, ikkinchisida Azov va Qora dengizlar 
tasvirlangan. Muh’ammad Xorazmiy Wrta Osi
ё
ning buyuk geograf olimigina emas, balki Sharq 

---

15
geografiyasining va kartografiyasining asoschisi, uzoq 
İ
spaniyadan to Qashqargacha bwlgan barcha 
tabiatshunos, geograf va say
ё
h’ olimlarga ilh’om bergan, namuna bwlgan rah’namosi h’amdir. Beruniy h’am 
wzidan II asr oldin wtgan vatandoshini katta eh’tirom bilan tilga olgan. 
İ
taliya sharqshunosi K.Nallino 
Xorazmiyga yuksak bah’o berib, «Evropadagi h’ech bir xalq Xorazmiy erishgan yutuqqa erishishga va 
bunday asar yaratishga qobil emas edi»- deb 
ё
zadi. Muh’ammad Xorazmiyning zamondoshi Bag’dod 
rasadxonasining xodimlaridan biri Ah’mad ibn Muh’ammad al-Farg’oniy asli farg’onalikdir. Uning geodeziya 
soh’asida qilgan ishlaridan «Al-Komil fil usturlob» («Usturlob twg’risida mukammal malumot») va «Usturlob 
sanati twg’risida» nomli asarlari geodezik va astronomik wlchash ishlarni bajarishda wsha vaqtdagi asosiy 
manbalardan biri h’isoblangan. Al Farg’oniy Evropada ulug’ Alfraganus nomi bilan mashh’ur bwlgan. 
Farg’oniyning xizmatlaridan yana biri shuki, 861 yilda u al-Mutavakkilning buyrug’i bilan Nil dar
ё
si suv 
sath’ini wlchaydigan asbob yaratib uni wrnatish uchun Qoxiraga borgan va bu ishni qoyilmaqom qilib 
bajargan.
X asrda yashab ijod qilgan yana bir xorazmlik olim Abu Abdulla Xorazmiydir. Uning kartografiya 
tarixiga qwshgan xissasi shundan iboratki, u wzining geografiyaga tegishli asarlarida Xwjand-Shifurkon 
(Shibirg’on) shah’arlaridan wtgan meridianni Bosh meridian deb qabul qilgan. Natijada bu meridian Xwjand 
meridiani nomini olgan.
Sharq kartografiyasini rivoj topishida Arab va Wrta Osi
ё
kartografiyasini asosi bwlgan «
İ
slom 
atlasi» ning wziga xos wrni bor. 
İ
slom atlasining muallifi nomalum, lekin ayrim tadqiqotchilar uni Balxiy tuzgan deb taxmin qiladilar. 
Bu atlasda 21 ta karta bwlib, jumladan, dun
ё
ning doiraviy kartasi berilgan. Undan tashqari Arabiston yarim 
oroli, Fors dengizi, Misr, Shom mamlakatlari va Rum dengizi kartalari h’amda, musulmon dun
ё
sining 
markaziy va sharqiy qismlarini 14 ta kartasi berilgan, unda Jazoir, 
İ
roq, Fors, Kirmon, Sind, Armaniston, 
Hazar dengizi, Fors chwli, Xuroson, Movarounnah’r h’ududdlari wz aksini topgan. 
850-934 yillarda yashab wtgan wrta osi
ё
lik mashh’ur olim Abu Zayd Balxiy bevosita geografiya va 
kartografiya masalalari bilan shug’ullanib, dun
ё
kartasini yaratgan. 
6-rasm
. Balxiy tuzgan dun
ё
kartasining wzbekcha tarjimasi. 

---

16
Lekin akademik V.V.Bartold va prof. H.Hasanovlar bu kartadan (951 yilda) fors olimi 
İ
staxriy 
foydalanib wz kartasini yaratgan degan fikrni aytishadi. Ularning 
ё
zishicha, Balxiy asarining 
İ
staxriy tah’ririda 
twldirilgan nusxasigina bizgacha etib kelgan. Keyinchalik bu asarni Abul Qosim 
İ
bn Xavkal (taxminan 976 
yilda) twldirgan. 
İ
staxriyning (X asr) «
İ
qlimlar kitobida» 19 ta karta ilova qilinib, wsha davrda sharqda malum 
bwlgan davlatlar tasvirlangan. 
Prof. R.Rah’imbekovning 
ё
zishicha, 
İ
staxriyning 18 va 19-kartalari boshqa h’ududlar bilan birga 
Xorazm, Movarounnah’r va Turkistonga bag’ishlangan. 
“ X
УДУД
УЛ
-
ОЛАМ
” (983 
й
) 
китобида
тасвирланган
жойлар
x
озирги
картага
туширилди
. 
7-rasm.
«Hudud ul-olam» (983 y.). 
İ
staxriy kartalarida Wrta Osi
ё
toponimiyasiga oid qimmatli manbalar berilgan. Eng zaruri wsha 
davrda Amudar
ё
bir qancha wzan orqali Orol dengiziga quyilganligi aniq kwrsatilgan. Shuni aytib wtish 
kerakki, wrta asr arab kartografik maktabi vakillari tomonidan tuzilgan kartalar geografik koordinatalarsiz 
bwlib, geografik obektlar geometrik shakllarda (kwproq aylanalarda) berilgan. Demak bu h’ududda yashab 
ijod qilgan geograflar va kartograflarning kartalari ilk kartografiya makazi bwlgan Misr va Rimda tuzilgan 
kartalardan farq qilgan, bu esa wrta osi
ё
lik geograflarning aloh’ida maktabi yaratilganligini kwrsatadi.