Microsoft Word islom karimov asarlar 1-jild ziyouz com doc

IV 
ДАВЛАТ — ИҚТИСОДИЙ ЎЗГАРИШЛАРНИНГ 
ТАШАББУСКОРИ ВА БОШ ИСЛОҲОТЧИСИ 
Бозор муносабатларига ўтиш даврида давлат бош ислоҳотчи 
бўлиши, иқтисодиёт ва ижтимоий турмушнинг ҳамма соҳаларини 
ўзгартириш режаларини тузиб, уни изчиллик билан амалга ошириши 
зарур. Жаҳон тажрибаси иқтисодиётни давлат йўли билан тартибга 
солиб туриш зарурлигидан далолат бермоқда. Том маънода ўзини ўзи 
тартибга солиб турадиган бозор бўлмайди. Давлат ўзининг алоҳида 

---

Ислом Каримов. Ўзбекистон: миллий Истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
303
мавқеига кўра ҳамма даврларда иқтисодий жараёнларга таъсир 
ўтказиб келган. 
Ижтимоий жиҳатдан йўналтирилган ҳозирги бозор - давлат 
томонидан тартибга солиб туриладиган бозордир. Унинг турли 
андозалари давлат ва рақобатчилик томонидан тартибга солиш 
даражасининг нисбати билангина фарқ қилади. 
Тоталитар тузумнинг кўп вазифалари бекор қилинган, янги 
бозор муносабатлари ҳали шаклланмаган ўтиш даврида давлатнинг 
роли айниқса муҳимдир. Ўозирча вужудга келганлари ҳам 
мустаҳкамланиб олмаган, барча умуммиллий муаммоларни ҳал 
қилишни зиммасига олишга қодир эмас. Бундай даврда иқтисодиётни 
бошқаришни қўлдан чиқариб юбориш, унинг тараққиётини ўз ҳолига 
ташлаб қўйиш эҳтимоли вужудга келади. Шу сабабли давлатнинг 
ҳукмдорлигини сақлаб қолиш керак. Ўтиш даврида иқтисодиётни 
давлат ўз қўлига олишининг юқори даражада бўлиши ҳам шуни 
тақозо этади. 
Ўтиш даврида давлат халқ хўжалигининг, айниқса унинг 
асосини, тизимини белгилайдиган тармоқларнинг фаолиятини 
қўллаб-қувватлаши, нарх-наволарни тартибга солиб туриши, солиқ 
солиш ва қарз беришда имтиёзлар яратиши, шунингдек, бевосита 
ёрдам кўрсатиш йўли билан ана шу тармоқларга мадад бериши лозим. 
Бундан ташқари, республика аҳолиси турмуш даражасининг 
пастлиги, ўзини ҳимоя қилишга, бозорнинг салбий оқибатларига 
қарши туришга қодир эмаслиги ўтган йилларнинг оғир меросидир. 
Бозор муносабатларига ўтишнинг қийин даврида аҳолининг 
манфаатларини фақат кучли қайта тақсимлаш воситасига эга бўлган 
давлатгина ҳимоя қилишга қодирдир. Ўозирги пайтда давлат 
иқтисодий ислоҳотларни муваффақиятли амалга ошириш учун жуда 
зарур бўлган ижтимоий-сиёсий барқарорлик ва миллатлараро 
тотувликнинг кафолатидир. 
Айни пайтда давлатнинг вазифаси ҳимоя қилиш билангина 
чекланиб қолмайди. Бозор муносабатларининг қарор топиши даврида 
давлат ислоҳот жараёнида фаол иштирок этиши, унинг ташаббускори 
бўлиши ва ислоҳотни изчиллик ва қатъийлик билан амалга ошириши 
шарт. 

---

Ислом Каримов. Ўзбекистон: миллий Истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
304
Бозор муносабатлари йўлига ўтган кўп мамлакатларнинг 
тажрибаси давлат ҳамиша аҳолини ҳам, ишбилармонларни ҳам 
ислоҳотларга тайёрлаганини кўрсатади. Давлат уларни янгича яшашга 
йўллаган ва раҚбатлантирган. Шу билан бозор иқтисодиётига тезроқ 
ва қийинчиликларсиз ўтишга ёрдам берган. Давлатнинг ислоҳотчилик 
вазифаси иқтисодий ислоҳотларнинг асосий йўналишларини ва 
бозорга ўтиш йўлларини ишлаб чиқишда ташаббускор бўлишдан 
иборат. Давлат иқтисодий ислоҳотнинг асосий йўналишларини ишлаб 
чиқишда ўз органлари орқали бевосита иштирок этади. Энг муҳими 
эса, уларни бевосита амалга ошириши керак. Шундай қилиб, давлат 
ислоҳот жараёнининг барча босқичларида етакчи ўринда туриши, бу 
жараённинг марказида бўлиши шарт. Чунки, фақат давлатгина 
умуммиллий иқтисодий манфаатларни мужассам ифодалашга ва 
ҳимоя қилишга, аҳолининг барча кучларини ўртага қўйилган 
мақсадларга эришиш учун жипслаштиришга қодир. 
Ўозир жамиятни янгилаш, эркин ишбилармонлик йўлига ўтиш 
вазифаларини ҳал этишда кучли мустақил давлатнинг, унинг 
тузилмалари, мудофаа ва миллий хавфсизлик тизимининг ҳуқуқий 
асосларини қарор топтириш алоҳида аҳамиятга эга. Бу босқичда 
давлат манфаатлари ҳамма нарсадан устун туриши керак. Фақат шу 
йўл билан ишбилармонлар манфаатларини ҳам, аҳоли манфаатларини 
ҳам ҳимоя қилиш мумкин. 
Бозор томон ҳаракат қилинган сари хўжалик фаолиятини 
бошқаришда давлатнинг аҳамияти сезиларли даражада ўзгаради. 
Давлат, унинг ҳокимият тузилмалари хўжалик фаолиятига бевосита 
аралашмаслиги 
керак. 
Давлат 
иқтисодий 
воситалар 
ва 
раҚбатлантиришлар ёрдамида иқтисодиётни билвосита бошқариш, 
умуммиллий муаммоларни ҳал этиш билан шуҚулланиши лозим. 
Шу билан бирга ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти 
шароитида давлат бевосита бир қанча иқтисодий вазифаларни ҳам 
бажаради. Давлат иқтисодий фаолиятнинг ҳуқуқий асосларини, ўзига 
хос "бозор шарт-шароитлари"ни вужудга келтиради ва тасдиқлайди. 
Уларнинг доирасида бозор субъектларининг ўзаро алоқалари амалга 
оширилиши, давлат институтлари ўзгара бориб бозор институтларига 
айланиши лозим. 

---

Ислом Каримов. Ўзбекистон: миллий Истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
305
Бозор иқтисодиётига ўтиш даврида давлат иқтисодий 
эркинликларнинг кафолати бўлади. Айни шу туфайли давлат 
иқтисодиётга ўзининг тартибга солиш таъсирини мақбул равишда 
ўтказа олади. Шунга мувофиқ равишда давлат йўли билан тартибга 
солиш услубияти негизида иқтисодий жараёнлардаги катта ва кичик 
даражалар аниқ фарқлаб қўйилиши лозим. 
Давлат қуйи даражада иқтисодиётнинг амал қилиши учун "бозор 
шарт-шароитлари" ва ҳуқуқий негизни яратиб, катта кўламда 
иқтисодиётни тартибга солишда фаол иштирок этиши шарт. Бунда 
давлатнинг асосий саъй-ҳаракатлари ижтимоий-иқтисодий ва илмий-
техникавий тараққиёт муаммоларини ҳал этишга, иқтисодиётнинг 
айрим тармоқлари ва соҳаларини ривожлантириш устуворликларини 
белгилашга, юксак ижтимоий самарадорликка эришишга қаратилиши 
керак. 
Тартибга солинадиган бозор шароитида асосий мақсад 
йўналишларини ишлаб чиқиш, ижтимоий-иқтисодий ислоҳотларни 
амалга оширишнинг стратегик йўлини белгилаш ва бу йўлни ўтказиш 
юзасидан тактик қарорлар қабул қилиш давлат зиммасига 
юклатилади. Ўокимият вужудга келаётган иқтисодий вазиятни ўз 
вақтида тўғри баҳолашга, бошқарув тизимининг маҳсулот ишлаб 
чиқаришни кўпайтиришга қаратилган ижобий таъсири тизимидан 
кенг 
фойдаланиб, 
айрим 
жараёнларни 
зарур 
йўналишда 
ривожлантириш мақсадида уларга таъсир ўтказишга мажбурдир. 
Бозор тизими соф ҳолида умуммиллий муаммоларни ҳал этишга 
ҳамда жамиятнинг ижтимоий соҳалардаги - мудофаа ва давлат 
бошқаруви, жамоат тартибини сақлаш, ягона энергетика тизиминиг 
ишлаб туришини таъминлаш, фундаментал фанларни ривожлантириш 
соҳаларидаги эҳтиёжларини қондиришга қодир эмас. Бу вазифалар 
давлат зиммасида бўлиши лозим. 
Ижтимоий муаммоларни ҳал этишда, аҳолини ижтимоий 
ҳимоялашнинг самарали ва аниқ-равшан тизимини вужудга 
келтиришда давлат катта ўрин тутади. СоҚлом атроф-муҳит 
шароитида инсоннинг яшаш ҳуқуқини таъминлаш учун кўп жиҳатдан 
давлат масъулдир. Давлат қайта тақсимлаш жараёнларида фаол 
иштирок эта бошлагунга қадар эркин бозор иқтисодиёти ҳамиша 

---

Ислом Каримов. Ўзбекистон: миллий Истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
306
ижтимоий кескинликни келтириб чиқараверган. 
Давлат бозор институтларини яратиш учун қулай шароит 
туғдиради. Бунда бозор институтларининг шаклланиш жараёни 
рақобат қонунлари таъсири остида ва иқтисодий жиҳатдан мақсадга 
мувофиқ йўналишда амалга ошиши лозим. 
Вужудга келаётган ишбилармонлик тузилмалари қарор топиши 
ва ривожланишига кўмаклашиш - давлатнинг бурчидир. Бундан 
ташқари, давлат ўз органлари орқали бозор механизмларини жорий 
қилишга даъват этади, таркиб топган руҳиятни ва тўрачилик 
тўсиқларини бузиб ташлайди. 
Аниқ мақсадга қаратилган тузилма сиёсатини амалга оширишда 
давлатнинг аҳамияти айниқса катта. Бу халқ хўжалигининг устун 
тармоқларига сармояларни жалб этиш учун имтиёзли шароит 
яратишгина эмас, шу билан бирга марказлаштирилган манбаларни 
янги истиқболли корхоналар қурилишига бевосита сарфлашдан ҳам 
иборатдир. 
Давлат иқтисодиётнинг бевосита давлат сектори орқали ҳам 
ижтимоий-иқтисодий жараёнларга таъсир ўтказади. Келгусида давлат 
секторининг улуши анча камаяди. Халқ хўжалигининг энг асосий ва 
стратегик аҳамиятга молик тармоқлари, яъни ёқилҚи, нефть ва газ 
саноати, электроэнергетика, йўллар, темирйўл, ҳаво ва қувур 
транспорти, алоқа, сув ва газ таъминоти тизими, ирригация 
иншоотларини қуриш ва фойдаланиш, миллий хавфсизликни 
таъминлаш билан боҚлиқ бўлган корхоналаргина давлат тасарруфида 
қолади. Шунингдек, давлат уларда ишлаб чиқаришни акциялашда 
иштирок этади. 
Бозор шароитида иқтисодиётни давлат йўли билан тартибга 
солиш, одатда, иқтисодиётнинг давлат секторини ривожлантиришни 
бошқариш ҳамда ижтимоий муаммоларни ҳал этиш йўли билан 
бевосита, шунингдек ҳуқуқий ва иқтисодий воситалар ёрдамида 
билвосита амалга оширилади. 
Давлат бевосита ва билвосита таъсир ўтказиш воситаларини 
ишга солиш йўли билан иқтисодий жараённи яхлит хўжалик 
тизимини шакллантириш манфаатларига мос келадиган стратегия 
ўзанига йўналтиради. Давлат коллектив ишбилармон ва ишлаб 

---

Ислом Каримов. Ўзбекистон: миллий Истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
307
чиқаришни тартибга солувчи тарзида иш тутади. Кўп сармоя ва 
замонавий технологияларни талаб қиладиган энг муҳим лойиҳаларни 
танлаб олиш, тарқоқ ҳолдаги минтақа ва тармоқлараро алоқаларни 
бирлаштириш учун замин яратади. 
Иқтисодий ва ижтимоий жараёнларни давлат йўли билан 
тартибга солиш ҳаммага маълум бўлган воситалар - молия, кредит, 
солиқ, валюта сиёсати, нарх-навони назорат қилиш ва билвосита 
таъсир ўтказишнинг бошқа чоралари ёрдамида амалга оширилади. 
Монополияга қарши сиёсатни юритиш иқтисодиётни давлат йўли 
билан тартибга солишнинг ҳал қилувчи масалаларидан биридир. 
Тавсиявий режалаштириш ҳам давлатнинг бозор муносабатлари 
шаклларига мос бўлган умумиқтисодиётни тартибга солишга хизмат 
қилади. Ривожланган мамлакатларда бундай режалаштиришдан кенг 
фойдаланилади. У юқоридан бериладиган кўрсатмага мувофиқ 
режалаштиришдан тубдан фарқ қилади, асосан йўналтирувчи ва 
тавсия тусида, аниқ мақсадга қаратилган дастурларни шакллантириш 
воситаси бўлиб хизмат қилади. 
Айни 
шундай 
усул 
билан 
маданий-маърифий 
бозор 
иқтисодиётига ўтиш, бозор учун зарур шарт-шароитларни яратиш 
мумкин бўлади.