Microsoft Word islom ensik ziyouz com doc

HAYDARIYA (haydariy) - o‘rta asrlarda va yangi davrda Eron va unga qo‘shni 
mamlakatlarda mavjud bo‘lgan so’fiylik va shialikka mansub uch guruhning umumiy 
nomi. 1. 12-a.ning oxirida Xurosonda paydo bo‘lgan va asoschisi - shayx Qutbiddin 
Haydar Zavo’iy (1221 y. v.e., Zavoda dafn etilgan, u Turbati Haydariy deb ataladi) 
nomini qabul qilgan ancha nufuzli so’fiylik guruhi (toifa, guruh, jamoa). An’anaga ko‘ra, 
u o‘rta osiyolik turkiy qavmlardan chiqqan va Ahmad Yassaviyning izdoshi bo‘lgan. U o‘z 
tarafdorlaridan riyozat chekib, uzoq vaqt uzlatda bo‘lishni talab qilgan; aynan u 
amaliyotga qo‘l va oyoqlarga temir bilaguzuk, bo‘yinga marjon shoda, qulokdar va qo‘l 
barmoqlariga joriy etgan. Dastlabiga H. Suriya, Kichik Osiyo va Hindistonda tez 
tarqalgan, lekin kundalik turmushdagi ko‘rsatmalar og‘irlik qilgani bois, uning 
ommaviyligi susaygan, a’zolarining soni keskin qisqargan, jamoalar yoki tarqab ketgan 
yoxud shu viloyatlarda faoliyat yurgizgan qapandariyaga qo‘shilib ketgan. 
2. Boshqa bir nomi - mirhaydariy. Shialik (imomiylik)dagi tariqat. 14-a. oxiri - 15-a. 
boshida Eronda vujudga kelgan va butun mamlakatga keng tarqalgan. Asoschisi - Sulton 
Mir Haydar Tuniy (1427 y. Tabrizda v.e.). U o‘z shajarasini imom Muso al-Kozimga 
bog‘lagan. H.lar bayram kunlari maxsus kiyim kiyganlar: besh qavat qilib o‘ralgan salla, 
yelkalarida qo‘yning xom terisi; o‘ng qo‘lda - hassa-tayoq, chap qo‘lda - cho‘pon 
burg‘usi. Ular dastlabki uch xalifa va payg‘ambar (as)ning sahobalarini ochiq ravishda 
haqorat qilganlar. Ularga qarshi sunniylarning ne’matullohiylar tariqati a’zolari 
kurashganlar, ayniqsa, shia bayramlari vaqtida qattiq to‘qnashuvlar sodir bo‘lgan. Faqat 
20-a. 20-30-y.laridagana Eronda bunga chek qo‘yilgan. 
3. "O’ta" shialar jamoasi (g‘ulot); 15-a.ning 60-y.larida Anadolu, Suriya va 
Ozarbayjonda ko‘chmanchilik qilgan turkman qabilalari orasida paydo bo‘lgan. Ular 
o‘zlarini Haydar ibn Junayd - safaviylikdagi beshinchi piri murshidning izdoshlari deb 
hisoblashgan. Haydar ibn Junayd tariqatga 1464-1488 ylarda boshchilik qilgan va o‘z 
tarafdorlari orasida maxsus bosh kiyimi (toj) kiyishni joriy qilgan. U qizil rangli kigizdan 
qilingan uzun quloqchin bo‘lib, atrofiga salla, 12 qavat qilib o‘ralgan yoki shu rangda 
tikilgan 12 og‘dan mato bog‘langan. Shundan uning tarafdorlarining nomi - qizilboshlar 
olingan. 
H. Alini iloh yoki ilohiy haqiqat (haqq) deb, shayx Haydar (keyinchalik uning o‘g‘li Ismoil 
I) - Alining mujassamoti deb hisoblaydilar. Ular ruhlarning ko‘chishiga (tanosux) qattiq 
ishonib, ularning murshidi gunohlarni kechirish qudratiga ega, Qur’on yaratilgan va 
Muhammad (sav) vafotlaridan keyin u umaviylar davrida butunlay soxtalashtirilgan, 
shuning uchun ilohiy vahiylar Qur’onda emas, balki Ismoil I ning "Devoni Xitoiy" 
("She’rlar to‘plami")da namoyon etilgan, deb hisoblaydilar. Ismoil I davrida (1502-1524) 
H. tarafdorlari qisman qirg‘in qilingan, bir qismi Kichik Osiyoga ketib, bektoshiylar 
tariqati ta’limotiga ta’sir ko‘rsatgan. 
 
 

---

Islom Ensiklopediyasi