Microsoft Word ihyo ilm ziyouz com doc

www.ziyouz.com kutubxonasi 
139
boshqa bir nav bo‘lib, aql deya nomlanadi. 
 
To‘rtinchisi g‘arizaning quvvati ishlarning oqibatini bilishga yetaklaydi, bir zumlik 
lazzatga chaqiruvchi shahvatni mahv eta oladi. Agar aqlda mana shu quvvat hosil bo‘lsa, 
uning egasi oqil deb nomlanadi. Kishining bir ishga kirishishi yoki tiyilishi uning oqibatini 
o‘ylab, fikr qilish ila bo‘ladi, bir zumlik lazzat hukmi bilan emas. Bu ham insonni 
hayvonlardan ajratib turadigan xususiyatlardandir.  
 
Demak, birinchi qism asos, ildiz va manbadir. Ikkinchisi unga yaqin tarmoqdir. Uchinchi 
qism birinchi va ikkinchining tarmog‘idir. To‘rtinchisi bo‘lsa, oxirgi samaradir va mana 
shu oliy maqsaddir. 
 
Qismlarning oldingi ikkisi tabiatan bo‘lib, qolgan ikkisi kasb bilan hosil qilinadi. Shuning 
uchun ham Ali (karramallohu vajhahu) bunday deganlar: «Aqlni ikki xil bildim: biri 
tabiiy, biri kasbiy. Tabiiy aql bo‘lmasa, kasb qilingani foyda bermaydi. Xuddi ko‘r ko‘zga 
quyosh foyda bermagani kabi». 
 
Payg‘ambarning (sollallohu alayhi vasallam):  «Alloh azza va jalla aqldan ko‘ra 
ikromliroq xalqni yaratmadi»,
206
 degan so‘zlarida iroda qilingani tabiiy aqldir. Kasb 
qilingani esa quyidagi ko‘rsatmalarida iroda etilgan: «Odamlar yaxshilik va solih amallar 
eshiklariga yaqinlashsa, sen aqling bilan qurbat hosil qil».
207
 Bu ma’no Nabiyning 
(sollallohu alayhi vasallam) Abu Dardoga (r.a.) bergan ushbu maslahatlarida ham 
anglashiladi. U zot: «Aqlingni oshir, Rabbingga yaqinliging oshadi», dedilar. Abu Dardo: 
«Ota-onam sizga fido bo‘lsin, buni qanday qilaman?» deb so‘raganlarida, Rasululloh 
(sollallohu alayhi vasallam) shunday javob berdilar: «Alloh taoloning haromlaridan 
saqlan va farzlarini ado et, oqil bo‘lasan. Amallarning solihlarini qil, o‘tkinchi dunyoda 
daraja va hurmating ziyoda bo‘ladi, kelajak oxiratda esa, u bilan Rabbing azza va jalla 
huzurida qurbat va izzatga yetishasan».
208
 
 
Said ibn Musayyabdan rivoyat etiladi: «Umar, Ubay ibn Ka’b va Abu Hurayra (roziyallohu 
anhum) Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) huzurlariga kirishdi va: «Yo Rasululloh, 
odamlarning olimi kim?» deb so‘rashdi. Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam): «Oqil», 
dedilar. «Odamlarning obidi kim?» deb so‘rashdi. «Oqil», dedilar. «Odamlarning afzali 
kim?» deb so‘rashganida ham: «Oqil», dedilar. So‘ng: «Oqil – muruvvati komil, fasohati 
zohir, qo‘li ochiq va darajasi ulug‘ bo‘lgan kishi emasmi?» deyishganida, Rasululloh 
(sollallohu alayhi vasallam):