33-§. Torf va ko‘mir konlari
Bu jinslar o‘z to‘qimalarida quyosh energiyasi ta’siri ostida
karbon to‘plagan organizmlardan hosil bo‘lgan.
Botqoqliklarni, botqoq vodiylar va suv havzalarini yo‘sin, archa-
gul, qiyoq, qamish, qo‘g‘a, qirq bo‘g‘im, ajriq, buta va daraxtlar (qara-
g‘ay, qayin, qora olxa va oq qarag‘ay daraxtlari) bosib ketishi natija-
sida torf hosil bo‘ladi. Bu o‘simliklarning halok bo‘lgan qoldiqlari
suv havzasi tagiga cho‘kib, uni to‘ldirib boradi. Bu qoldiqlar kislorod
yetishmaganligidan to‘la parchalana olmaydi, ular ko‘mirlanadi. Nati-
jada tarkibida 50–60 %gacha karbon bo‘lgan har xil sifatli torf konlari
hosil bo‘ladi.
105
Torf konining yuqori qavatida, odatda, qalin bo‘lib yo‘sin o‘sib
yotadi. Yog‘och uylar qurishda xodalarning orasiga qo‘yish uchun ana
shu yo‘sindan foydalaniladi.
O‘sib yotgan yo‘sin ostida yo‘sinning yoki boshqa o‘simliklar-
ning zaif ko‘mirlangan, qo‘ng‘ir tusga kirgan qoldiqlaridan iborat torf
yotadi. Bunday yosh torf qo‘lga olib siqilsa, qo‘lga yopishmaydi, qo‘l-
ni iflos ham qilmaydi. U panja oralaridan o‘tib ketmaydi, siqilganda
sariq suv chiqadi xolos. Bu binokorlik materiallari (torf – izolatsiya
plitalari, issiq va sovuq o‘tkazmaydigan material) ishlab chiqarish
uchun, mollarning tagiga solish uchun, axlat o‘ra (kir o‘ra)larini va
hojatxonalarni dezinfeksiya qilish uchun eng yaxshi ashyodir (suyuq-
liklarni yaxshi shimadi va qo‘lansa hidli gazlarni yutadi).
Undan pastda, yaxshi ko‘mirlangan, parchalangan o‘simliklar-
dan iborat yetilgan torf yotadi.
Uning rangi qoramtir, jigarrang yoki qora bo‘ladi; unda o‘simlik
qoldiqlari ko‘rinmaydi; u yopishqoq va qovushqoq bo‘lib, ba’zan
uvalanib ham ketadi; qo‘lni iflos qiladi, qo‘lga olib siqilganda panjalar
orasidan o‘tib ketadi, ammo suvi yo chiqmaydi yoki undan onda-son-
da to‘q jigarrang tusli suyuqlik tomchilari tomadi. Bunday torf g‘isht-
ga o‘xshatib quyiladi, quritiladi va yoqilg‘i sifatida ishlatiladi. Bunday
torf alangasi ravshan bo‘lmaydi, u yallig‘lanadi va ko‘p kul qoldiradi.
Agar torfdan chiqadigan kul 10–12 %dan oshmasa, bunday torf birin-
chi sort, 13–19 % bo‘lsa, ikkinchi sort, 20 %dan ortiq bo‘lsa, yomon
sifatli yoqilg‘i bo‘ladi. Yetilgan torf kimyo sanoatida ham ishlatiladi:
torfni quruq haydash natijasida yonuvchi gazlar, moylar va torf koksi
olinadi. Torf koksi metallar eritishda ishlatiladigan eng qimmatli
yoqilg‘idir (unga zararli modda – oltingugurt aralashmagan bo‘ladi).
Boltiq buyi mamlakatlari va Rossiyada katta-katta torf konlari
juda ko‘p, mayda mahalliy konlar esa undan ham ko‘p.
Qazilma ko‘mirlar botqoq vodiylarida, katta daryolarning quyi-
lish joylari va deltalarida, iliq dengizlarning past qirg‘oqlarida bir za-
monlar o‘sgan daraxtlardan hosil bo‘lgan. Bu daraxtlar bosilib ketib,
halok bo‘lgan. G‘oyat ko‘p miqdordagi daraxtlar suv ostida qolib, kis-
lorod kirmagani tufayli chiriy olmagan. Bunda yog‘ochlar bakteriyalar
faoliyati natijasida alohida bir suratda parchalangan. Bu parchalanish
jarayoni millionlarcha yil davom etib, oqibatda, toshko‘mir hosil
bo‘lgan.
106
O‘simliklar turiga va ularning parchalanishi sharoitiga qarab, har
xil ko‘mirlar: qo‘ng‘ir ko‘mir, toshko‘mir, antratsitlar hosil bo‘lgan.
Bular gilli slanetslar va qumtoshlar orasida joylashgan. Gilli slanetslar
va qumtoshlar tarkibida karbonli moddalar bo‘lganligi uchun ularning
rangi, odatda, qoramtir bo‘ladi.
Qo‘ng‘ir ko‘mir – zich qavat-qavat yoki tuproqsimon yumshoq
massa bo‘lib, rangi qo‘ng‘ir, jigarrang, to‘q-kulrang, ba’zan esa, qora
bo‘ladi. Qo‘ng‘ir ko‘mir bilan chinni plastinkaga chizilganda, qo‘ng‘ir
iz qoladi. Bunday ko‘mirda ba’zan, daraxtlarning ko‘mirlangan shox-
lari va hatto tanalari bo‘ladi; qo‘ng‘ir ko‘mirning bunday xili lignit
deb ataladi. Qo‘ng‘ir ko‘mir xira, kamdan kam hollarda yog‘langan-
dek yaltirab turadi, qattiqligi 1 dan 2,5gacha; sinish yuzasi tuproqqa
o‘xshaydi, qing‘ir-qiyshiq yoki g‘ovak bo‘lib sinadi. Qo‘ng‘ir ko‘mir
tarkibida 61 %gacha karbon bo‘ladi; qo‘ng‘ir ko‘mir osonlik bilan o‘t
oladi va qattiq tutab yonadi, yonganda nihoyatda qo‘lansa hid
tarqatadi.
Qo‘ng‘ir ko‘mir yoqilg‘i sifatida ishlatiladi, uni quruq haydash
yo‘li bilan parafin olinadi.
Toshko‘mir qora tusli, zich tuzilgan, mo‘rt jins bo‘lib, uning sirti
ba’zan xira, ammo ko‘pincha smola, shisha yoki yog‘langandek va
ipaksimon yaltiroq bo‘ladi. Toshko‘mirning yaltiroq xillarining sindi-
rilgan yeri esa g‘ovak-g‘ovak bo‘ladi. Qattiqligi 2–3gacha. Bu ko‘mir
bilan chinni plastinkaga chizilsa, qora iz qoladi. Toshko‘mirning
tarkibida 83,5 %gacha karbon bor. U tez o‘t oladi.
Toshko‘mirning ba’zi xillari quruq haydalganda juda ko‘p gaz,
qatronsimon moddalar chiqaradi va yumshab, zarralari bir-biriga yopi-
shadi. Natijada xira, mayda donali, yengil va juda qattiq koks hosil
bo‘ladi. Bunday ko‘mir «shirali kokslanadigan ko‘mir» deb ataladi va
u koks hamda boshqa juda ko‘p mahsulotlar olish uchun ishlatiladi.
Toshko‘mirning ba’zi xillari quruq haydalganda koks hosil qilmaydi
va mayda poroshok bo‘lib uvalanib ketadi. Ular «shirasiz ko‘mirlar»
deb atalib, yoqilg‘i sifatida ishlatiladi.
Antratsit qatrondek qora (chinni plastinkaga chizilganda qoldira-
digan izi ham qora bo‘ladi), xuddi shishadek, hatto metall kabi yalti-
roq, ancha qattiq (qattiqligi 3ga teng) jinsdir. U qo‘lga yuqmaydi; sin-
gan joyi g‘ovak yoki notekis donador bo‘ladi; yonishi juda qiyin bo‘-
107
lib, qizdirilganda yorilib-yorilib ketadi (spirt lampasi alangasida yon-
maydi); quruq haydalganda gazlar va koks hosil qilmaydi; tarkibida
91,5 %gacha karbon bo‘ladi, shuning uchun u juda yaxshi yoqilg‘idir.
Qazilma ko‘mirlar odatda shaxtalar, shtolnyalar qurish yo‘li
bilan qazib chiqariladi va kamdan-kam hollardagina to‘g‘ridan to‘g‘ri
ochiq usul bilan qazib olinadi.
TORF. O‘simliklarning kam kislorod va ser namlik sharoitida
chirishi natijasida hosil bo‘ladigan foydali qazilma «torf» deyiladi.
Torf hosil qiluvchi o‘simliklarga mox, qamish, qiyoq va yarim
butasimon o‘simliklar kiradi. Daraxtlardan qarag‘ay, yel, qayin ham
ishtirok etadi. Bu o‘simlik va daraxtlar bakteriya va zamburug‘lar ish-
tirokida chirib torfga aylanadi. Torfning yonish issiqligi 4000 kkal/kg.
Torf-izolyatsion material; o‘g‘it sifatida, ammiak, uksus kislotasi,
parafin kabilarni olishda ishlatiladi. Torf ko‘mir hosil bo‘lishi uchun
dastlabki mahsulot hisoblanadi. Torfning yirik zaxiralari Rossiya va
Boltiqbo‘yi davlatlarida joylashgan. Ular dunyodagi torf zaxirasining
60 %dan ko‘prog‘ini tashkil etadi.
Torf qatlamlari cho‘kindi tog‘ jinslari ostida qola boshlashi bilan
ko‘mir hosil bo‘lishi jarayoni boshlanadi. Avval qo‘ng‘ir ko‘mir,
so‘ngra toshko‘mir paydo bo‘ladi. Agar torf paydo bo‘lishi uchun bir
necha o‘n ming yil sarf bo‘lsa, uning ko‘mirga aylanishi uchun yuz
ming, million yillar kerak bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |