Microsoft Word экология лотин doc

 
3-§. Tabiiy resurslarga nisbatan mulk huquqining obyektlari, 
subyektlari tushunchasi va  o‘ziga xos xususiyatlari 
 
O‘zbekiston  Respublikasining  Konstitutsiyasiga  muvofiq,  yer,  yer 
osti  boyliklari,  suv,  o‘simlik  va  hayvonot  dunyosi  hamda  boshqa  tabiiy 
resurslar  umummilliy  boylikdir,  ulardan  oqilona  foydalanish  zarur  va 
ular davlat muhofazasidadir, deb ko‘rsatilishi tabiiy resurslarga nisbatan 
davlat  va  xalqning  egaligini  belgilaydi.  Masalan,  yerga  nisbatan  davlat 
mulki deganda shuni tushunish kerakki, yer ustidan va barcha yer fondi 
toifalaridan hukmronlikni, ya’ni uni tasarruf qilish huquqini faqat davlat 
amalga oshiradi. 
Davlat  yerning  egasi  sifatida  yerga  oid  hamma  masalalarni  hal  eta 
oladi, ya’ni foydalanish uchun beradi, qaytarib oladi, yerdan foydalanish 
maqsadlarini belgilaydi, yer tuzish ishlarini amalga oshiradi va hokazo. 
Zero, yer – umummilliy boylik deganda undan shu hududda yashay-
digan  xalqlarning  manfaatini  ko‘zlab  foydalanish  tushuniladi  yoki  xalq 
bevosita  yerning  egasi  hisoblanmaydi,  ya’ni  yer  xalqning  mulki 
hisoblanmaydi.  U  bu  huquqni  ma’lum  davlat  organlari  orqali  amalga 
oshiradi.  Yerga  nisbatan  mulk  huquqini  xalq  o‘zicha,  bevosita  amalga 
oshira olmaydi. 
Shuning  uchun  ham  tabiiy  resurslarga  nisbatan  mulk  huquqining 
subyekti – asosan  davlat.  Demak,  davlat  qonun  asosida  tabiat 
resurslaridan foydalanish va uni bekor qilish huquqiga ega bo‘ladi hamda 
qonun asosida uni boshqa foydalanuvchilarga beradi. 
O‘zbekiston  Respublikasi  «Yer  kodeksi»ning  17-moddasiga  asosan 
yuridik  va  jismoniy  shaxslarning  yer  uchastkalariga  bo‘lgan  huquqlari 
belgilanib, «yuridik shaxslar ushbu kodeks va boshqa qonun hujjatlariga 
muvofiq doimiy  egalik  qilish,  doimiy  foydalanish,  muddatli  (vaqtincha) 
foydalanish, ijaraga olish va mulk huquqi asosida yer uchastkalariga ega 
bo‘lishlari mumkin. 
Jismoniy  shaxslar  ushbu  Kodeks  va  boshqa  qonun  hujjatlariga 
muvofiq meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish, doimiy foyda-

---

 
41
lanish,  muddatli  (vaqtincha)  foydalanish,  ijaraga  olish  va  mulk  huquqi 
asosida yer uchastkalariga ega bo‘lishlari mumkin». 
O‘zbekiston Respublikasi «Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida»gi 
qonunining  18-moddasida:  «Mulkchilikning  barcha  shaklidagi  korxo-
nalar,  muassasalar,  tashkilotlar,  dehqon  xo‘jaliklari  va  O‘zbekiston 
Respublikasi  fuqarolari,  boshqa  davlatlarning  fuqarolari  hamda  fuqa-
roligi  bo‘lmagan  shaxslar  suvdan  foydalanuvchilar  bo‘lishlari  mumkin. 
Qonunlarda  nazarda  tutilgan  hollarda  boshqa  tashkilotlar  va  shaxslar 
ham suvdan foydalanuvchi bo‘lishlari mumkin» deb ko‘rsatilgan. 
Demak, O‘zbekiston Respublikasida tabiiy resurslardan foydalanish 
tartibi umumiy va maxsus yo‘sinda olib boriladi. 
Tabiatdan  umumiy  tarzda  foydalanish  fuqarolar  tomonidan  hayotiy 
zarur  ehtiyojlarni  qondirish  uchun  tyokinga  tabiiy  resurslarni  ayrim 
foydalanuvchilarga  biriktirmay  va  hech  qanday  ruxsatnomalar  bermay 
turib amalga oshiriladi. 
Tabiatdan  maxsus  yo‘sinda  foydalanish  tariqasida  korxonalar, 
muassasalar,  tashkilotlar  va  fuqarolarga  ishlab  chiqarish  va  o‘zga  xil 
faoliyatni  amalga  oshirish  uchun  tabiiy  resurslar  haq  olib  maxsus 
ruxsatnomalar  asosida  egalik  qilishga,  foydalanishga  yoki  ijaraga 
beriladi  (O‘zbekiston  Respublikasining  Tabiatni  muhofaza  qilish 
to‘g‘risidagi qonuni, 6-modda). 
Tabiiy  resurslarga  nisbatan  mulkchilikning  obyekti  –  tabiiy 
resurslar, ya’ni yer, suv, o‘rmon, o‘simlik va hayvonot dunyosi, yer osti 
boyliklari hisoblanadi. 
O‘zbekiston Respublikasi «Yer kodeksi»ning 8-moddasida ko‘rsatil-
gan barcha yer fondi toifalari, «Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida»gi 
qonunning  4-moddasida ko‘rsatilgan  yagona  davlat  suv  fondi,  «O‘rmon 
to‘g‘risida»gi qonunning 5-moddasida ko‘rsatilgan davlat o‘rmon fondi, 
«O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida»gi 
qonunning 5-moddasida ko‘rsatilgan o‘simlik dunyosi obyektlari, «Hay-
vonot  dunyosini  muhofaza  qilish  va  undan  foydalanish  to‘g‘risida»gi 
qonunning 4-moddasida ko‘rsatilgan hayvonot dunyosi obyektlari, «Yer 
osti  boyliklari  to‘g‘risida»gi  qonunning  4-moddasida  ko‘rsatilgan  yer 
osti  boyliklari  davlat  fondi  va  boshqalar  tabiiy  resurslarga  nisbatan 
mulkchilikning obyekti hisoblanadi. 
Umuman olganda, O‘zbekiston Respublikasi «Fuqarolik kodeksi»ning 
168-moddasiga  asosan  fuqarolar,  yuridik  shaxslar  va  davlat  mulk 
huquqining  subyektlari  bo‘ladi.  Mulk  huquqining  obyekti  masalasi  ham 
O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksida aniq ko‘rsatilgan. 

---

 
42
«Yer,  yer  osti  boyliklari,  suvlar,  havo  bo‘shlig‘i,  o‘simlik  va 
hayvonot  dunyosi  hamda  boshqa  tabiiy  resurslar,  korxonalar,  ashyolar, 
jumladan binolar, kvartiralar, inshootlar, asbob uskunalar, xom ashyo va 
mahsulot,  pul,  qimmatli  qog‘ozlar  va  boshqa  mol-mulk,  shuningdek 
intellektual mulk obyektlari mulk bo‘lishi mumkin» (Fuqarolik kodeksi, 
169-modda). 
Tabiat resurslariga nisbatan mulk huquqining mazmuni asosan uchta 
elementdan  iborat:  tabiat  resurslariga  egalik  qilish,  ulardan  foydalanish 
va ularni tasarruf qilish huquqi. 
Mazkur  holat,  O‘zbekiston  Respublikasi  Fuqarolik  kodeksining  164-
moddasida  yanada  mustahkamlangan.  Unga  asosan  «Mulk  huquqi  shaxs-
ning  o‘ziga  qarashli  mol-mulkka  o‘z  xohishi  bilan  va  o‘z  manfaatlarini 
ko‘zlab  egalik  qilish,  undan  foydalanish  va  uni  tasarruf  etish,  shuningdek 
o‘zining  mulk  huquqini,  kim  tomonidan  bo‘lmasin  har  qanday  buzishni 
bartaraf etishni talab qilish huquqidan iborat. Mulk huquqi muddatsizdir», 
deb  ko‘rsatilgan.  Masalan,  O‘zbekiston  Respublikasining  «O‘rmon 
to‘g‘risida»gi  qonuniga  asosan  o‘rmondan  foydalanuvchilar  o‘rmonni 
tasarruf  qilish  huquqiga  ega  emas,  zero  bu  huquq  faqat  o‘rmonning  egasi 
bo‘lgan  davlatda  saqlanib  qoladi.  Bundan  ko‘rinib  turibdiki,  o‘rmondan 
foydalanuvchi  subyektlar  o‘rmonning  mulk  huquqi  asosida  egasi 
hisoblanmaydilar va tasarruf qilish huquqiga ega emaslar. Ushbu holatdan 
xulosa  qilib  aytish  mumkinki,  «O‘rmon  to‘g‘risida»gi  qonunning  7-
moddasiga asoslanib, o‘rmondan foydalanuvchi subyektlar faqat o‘rmonni 
egallash va undan foydalanish huquqiga egadirlar. 
Tabiat resurslaridan foydalanuvchi subyektlarning tabiat resurslaridan 
foydalanishga  oid  munosabatlarida  tabiiy  resurslarga  egalik  huquqi  katta 
ahamiyatga  ega.  Bu  huquq  orqali  tabiiy  resurslardan  foydalanuvchi 
subyektlar  o‘zlarini  tabiiy  resursning  «xo‘jayini»  sifatida  his  etadilar. 
Mazkur huquq tufayli tabiiy resurslardan foydalanuvchilar qonunda belgi-
langan  tartibda  undan  mustaqil  tarzda  foydalanishlari  mumkin.  Masalan, 
O‘zbekiston  Respublikasi  «Yer  kodeksi»ning  17-moddasida  yuridik  va 
jismoniy  shaxslarning  yer  uchastkalariga  bo‘lgan  huquqlari  aniq  ko‘rsa-
tilgan.  Ushbu  qonunning  20-moddasida  «Yer  uchastkalariga  doimiy  va 
muddatli  (vaqtincha)  egalik  qilish  hamda  ulardan  doimiy  va  muddatli 
(vaqtincha) foydalanish huquqi» ham aniq o‘z aksini topgan. 
Tabiiy  resurslardan  foydalanish  huquqining  mazmuni  haqida  fikr 
yuritilganda,  mazkur  huquqning  cheklanishi,  tugatilishi  masalalari  ham 
muhim ahamiyat kasb etadi. 
Ana  shunday  holatlar,  «Tabiatni  muhofaza  qilish  to‘g‘risida»  qonun-
ning 23-moddasida, «Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida»gi qonunning 

---

 
43
34-moddasida,  «Yer  kodeksi»ning  42-moddasida,  «O‘rmon  to‘g‘risida»gi 
qonunning 10-moddalarida qonuniy o‘z ifodasini topgan. 
Demak, tabiiy resurslardan foydalanish huquqi mazmunining o‘zgarishi 
foydalanishda  bo‘lgan  tabiat  obyektlarining  bir  toifadan  ikkinchi  toifaga 
o‘tishi, ayrim maydonlardan foydalanish rejimining o‘zgarishi bilan bog‘liq. 
Zotan, tabiiy resurslardan foydalanish huquqi to‘g‘risida gap borganda 
bu  huquqni  bekor  qilish  yoki  to‘xtatib  qo‘yish  masalasi  ham  katta  aha-
miyatga ega. Amaldagi qonunlarda, masalan, suvdan foydalanish huquqini 
bekor  qilish  tartibi  «Suv  va  suvdan  foydalanish  to‘g‘risida»gi  qonunning 
37-moddasida  Yer  uchastkalariga  bo‘lgan  huquqlarni  bekor  qilish  tartibi 
Yer kodeksining 36-moddasida va boshqa qonunlarda o‘z aksini topgan. 
Tabiat  resurslariga  nisbatan  mulk  huquqining  mazmuni  tabiat 
obyektlaridan foydalanuvchi subyektlarning huquq va majburiyatlari bilan 
ham chambarchas bog‘liq. 
Tabiat  resurslaridan  foydalanuvchi  subyektlarning  o‘z  huquq  va 
majburiyatlarining  mazmunini  yaxshi  anglab  yetishlari  hamda  unga  rioya 
qilishlari tabiat resurslaridan oqilona foydalanish va ularni muhofaza etish, 
tabiatni  muhofaza  qilish  va  ekologik  qonunchilik  talablarini  bajarishga, 
belgilangan talablarni buzmaslikka xizmat qiladi. 
Amaldagi  bir  qator  qonunlarda,  jumladan,  «Yer  kodeksi»ning  5-bob 
39- 42-moddalarida yer egasi, yerdan foydalanuvchi, ijarachi va yer uchast-
kasi egasining huquq va majburiyatlari, «O‘rmon to‘g‘risida»gi qonunning 
21-moddasida  o‘rmondan  doimiy  foydalanuvchilarning  huquq  va 
majburiyatlari,  22-moddasi  o‘rmondan  vaqtincha  foydalanuvchilarning 
huquq va majburiyatlari aniq ko‘rsatilgan. 
Xullas,  yuqoridagi  barcha  holatlar  tabiiy  resurslardan  oqilona  foyda-
lanish  va  ularni  muhofaza  qilishga,  sodir  etilishi  lozim  bo‘lgan  ekologik 
huquqbuzarliklarga qarshi kurashish uchun asosiy manba bo‘ladi. 
Tabiiy  resurslarga  nisbatan  mulk  huquqini  muhofaza  qilish  har  bir 
obyektdan oqilona foydalanishni ta’minlaydi. 
O‘zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasining  50-moddasida:  «Fuqa-
rolar  atrof  tabiiy  muhitga  ehtiyotkorona  munosabatda  bo‘lishga  majbur-
dirlar»,  deb  ko‘rsatilishi  har  bir  tabiat  resurslaridan  foydalanuvchilar 
mazkur obyektlardan oqilona foydalanishlari va ularni muhofaza qilib, ko‘z 
qorochig‘a asrashlariga undaydi. 
Shuning  uchun  ham  tabiat  resurslariga  nisbatan  davlat  mulkchiligini 
muhofaza  qilish  tabiat  resurslaridan  foydalanuvchi  subyektlarning  mulk 
huquqini  muhofaza  qilish  bilan  bog‘liq  bo‘lib,  korxona,  muassasa, 
tashkilotlarning  ushbu  holat  yuzasidan  huquq  va  majburiyatlarini  amalga 
oshirish,  bu  borada  davlat  nazoratini  olib  borish  hamda  nojo‘ya  xatti- 

---

 
44
harakatlar,  ya’ni  ekologik  huquqbuzarliklar  sodir  etganlik  uchun  yuridik 
javobgarlikni belgilash bilan bevosita bog‘liq. 
O‘zbekiston 
Respublikasi 
Konstitutsiyasining 
54-moddasida 
ko‘rsatilganidek,  mulkdor  mulkiga  o‘z  xohishicha  egalik  qiladi,  undan 
foydalanadi va uni tasarruf etadi. Mulkdan foydalanish ekologik muhitga 
zarar yetkazmasligi, fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlarini 
hamda qonun bilan ko‘riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi shart. 
Mazkur  g‘oya  tabiat  resurslaridan  foydalanuvchilarga  nisbatan  bir 
qator  mas’uliyatlar  yuklaydi.  Bunda  foydalanuvchilarni  yer,  yer  osti 
boyliklari,  suv  o‘rmon,  atmosfera  havosi,  o‘simlik  va  hayvonot 
dunyosidan  noto‘g‘ri  foydalanganlik  uchun  faqat  javobgarlikka  tortish 
emas, balki ularning tabiiy resurslardan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan 
mulk  huquqini  muhofaza  qilishdan  iborat.  Bunda  davlat  tomonidan  bir 
qator  mas’uliyatli  ishlar  olib  borish  talab  etiladi.  Masalan,  ekologik  va 
agrar  qonunlarning  mohiyatini  tushuntirish,  zamonaviy  ilmiy-texnika 
yutuqlaridan  foydalanib  tabiatni  muhofaza  qilish  ishlarini  yaxshilash, 
ushbu  sohada  malakali  kadrlar  tayyorlash,  ekologik  huquqiy  ta’lim  va 
tarbiyani,  ekologik  huquqiy  ma’naviyat  va  madaniyatni  oshirish,  tabiat 
obyektlaridan  foydalanishni  nazorat  etish  va  boshqalar  shular 
jumlasidandir.  Ushbu  talablarni  amalga  oshirishda  asosan  jamoatchilik 
va  mahalla  qo‘mitalarining  faol  ishtiroki  katta  rol  o‘ynaydi.  Shunday 
ekan, tabiat resurslariga nisbatan mulk huquqini muhofaza qilish asosan 
sud tartibida va ma’muriy tartibda olib boriladi. 
Tabiat  resurslariga  nisbatan  mulk  huquqini  sud  tartibida  himoya 
qilish  yer,  suv,  yer  osti  boyliklari,  havo,  o‘rmon,  o‘simlik  va  hayvonot 
dunyosiga  nisbatan  egalik huquqi,  mulk  huquqi,  bitim  va  shartnomalar-
ning qonuniyligi oqibatida yetkazilgan moddiy va ma’naviy zarar, tabiat 
obyektlaridan foydalanish va uni muhofaza qilish huquqlarini buzganlik 
uchun  yetkazilgan  zararlar  yoki  sodir  etilgan  ekologik  jinoyatlarning 
ko‘rib chiqilishida namoyon bo‘ladi. 
Tabiiy  resurslarga nisbatan mulk huquqini muhofaza qilish ma’muriy 
tartibda  ham  olib  borilishi  mumkin.  Bunda  sodir  etilgan  ekologik 
huquqbuzarliklar  uchun  ma’muriy  organlar  tomonidan  ma’muriy  jazolar 
qo‘llanilishi,  mansabdor  shaxslarning  chiqargan  tegishli  aktlari  yuqori 
organ tomonidan bekor qilinishi mumkin. 
Tabiat  resurslariga  nisbatan  mulk  huquqini  muhofaza  qilish  usuli, 
ma’lum  huquq  tarmog‘i  talabi  asosida  olib  boriladi.  Umuman  olganda, 
tabiat  resurslariga  nisbatan  mulk  huquqini,  davlat  mulkchiligini  qonun 
asosida  qo‘riqlash  asosan  intizomiy-huquqiy,  ma’muriy-huquqiy,  fuqa-
rolik-huquqiy va jinoyat-huquqiy usullar orqali amalga oshiriladi. 

---

 
45
Har qaysi usul o‘zining alohida xususiyatiga ega bo‘lib, yetkazilgan 
zarar,  uning  oqibati,  qonunga  xilofligi  hamda  da’vo  arizasida 
ko‘rsatilgan holatlarning qay darajada sodir etilganligi bilan bog‘liq. 
Shunday  qilib,  tabiiy  resurslarga  nisbatan  mulk  huquqini  muhofaza 
qilish  mehnat,  ma’muriy,  fuqarolik  va  jinoyat  huquqiy  tizimlar  bilan 
bog‘liq  bo‘lib,  sodir  etilgan  va  yetkazilgan  zarar  uchun  aniq  jazo 
choralari  yuqoridagi  huquq  tizimlarida  va  amaldagi  qonunchilikda  aniq 
ko‘rsatilgan. 
1992-yil  9-dekabrida  qabul  qilingan  «Tabiatni  muhofaza  qilish 
to‘g‘risida»gi  qonunning  3-moddasida  tabiatni  muhofaza  qilishdan 
maqsad berilgan va unga asosan: 
–  inson  salomatligi  uchun,  ekologik  muvozanatni  saqlash  uchun, 
respublikani  samarali  va  barqaror  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlantirish 
manfaatlari yo‘lida tabiatdan oqilona va uni ishdan chiqarmaydigan qilib 
foydalanish uchun qulay shart-sharoit yaratish; 
– jonli tabiatning turlari va genetik fondi boyligini saqlab qolish; 
– ekologiya tizimlari, landshaftlar va noyob tabiat obyektlari xilma-
xilligini saqlab qolish; 
– ekologiya xavfsizligini ta’minlash; 
– tabiat obyektlari bilan bog‘liq madaniy merosni asrab qolish. 
Ushbu  maqsadlarga  erishish  barcha  huquqni  muhofaza  qiluvchi 
organlar  qatori  ichki  ishlar  organlari  zimmasiga  ham  katta  mas’uliyat 
yuklaydi. 
Zero,  O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  «Huquqiy  tarbiyani 
yaxshilash,  aholining  huquqiy  madaniyati  darajasini  yuksaltirish, 
huquqshunos kadrlarni tayyorlash tizimini takomillashtirish, jamoatchilik 
fikrini  o‘rganish  ishini  yaxshilash  haqida»gi  1997-yil  25-iyundagi 
O‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisining  «Jamiyatda  huquqiy  mada-
niyatni  yuksaltirish  milliy  dasturi  to‘g‘risida»gi  qarorida  huquqiy  va 
huquqiy-ekologik  muammolarni  hal  etishda  Ichki  ishlar  vazirligi  va 
organlari faoliyatiga alohida e’tibor qaratilgan, shuningdek IIV bir qator 
vazifalarni bajarishi zarurligi ko‘rsatib bergan. 
Ekologik  muammolarni  hal  etish,  ekologiya  sohasidagi  huquq-
buzarlik  va  jinoyatlarning  oldini  olish  va  ochishda  IIVning  bir  qator 
bo‘linmalari  ijobiy  ishlarni  amalga  oshirib,  ekologik  qonunlar  ijrosini 
ta’minlamoqda
1
. 
                                                
1
  Qarang:  Шоимов  Н.Б.  Ички  ишлар  органларининг  экологик  қонунлар 
ижросини таъминлаш фаолияти: Ўқув қўлланма. – Т., 2011. 

---

 
46