Microsoft Word ece. Cep. 156. Uzbek doc

Жадвал 9.3 Энергетикада ёқилғи нархлари, 2003, 2005 ва 2007 йиллар 
2003
2005
2007
Ошиш фоизи
(2003–2007) 
Табиий газ (сўм/1.000 м
3
) 
20,900
39,150
51,000
144.0
Оғир нефть (сўм/тонна)
36,076
55,900
96,000
166.1
Кўмир (сўм/тонна) 18,504
19,190
25,576
38.2
Манбалар: Ўзбекистоннинг иккинчи миллий ахбороти, 2008 йил; 2000 йил ИГлари рўйхати ва 
муаллифнинг ҳисоблаши. 
 
Айрим дастур ва лойиҳалар 
Энергия оқимининг бутун давомида, ишлаб чиқаришдан истеъмолгача энергия ва ресурсларни истеъмол 
қилишни ўлчаш юмшатиш стратегиясининг ҳал қилувчи компонентидир (8-боб). Стратегиянинг 
истеъмол/аҳоли томонида ўлчаш асосан кўп квартирали уйларда харажат самарадорлиги учун татбиқ 
этилиб, газ (3,9 миллион квартирани қамраб олган кенг дастур), иссиқ сув (627.000 квартира), иситиш 
(туман иситиш тизимига уланган 26.000 турар жой) ва электр (энергетика корхоналари, кўп квартирали 
уйлар ва якка тартибдаги уйларда электр энергияни ўлчаш учун рақамли ҳисоблагичлардан 
фойдаланиш) қамраб олинди. 
Ўрмонсизланишни ва қишлоқ жойлар аҳолиси кўмир ишлатишини камайтиришга мўлжалланган 
Қишлоқ аҳоли пунктларини табиий газ билан таъминлаш дастури 2005 йилда тугалланиб 10.600 қишлоқ 
аҳоли яшайдиган жойга ва 1.200 узоқдаги қишлоқ аҳолиси яшайдиган жойларга газ етказиб берилди. 
Ҳозир амалга оширилаётган 2007–2012 йилларга мўлжалланган нефть ва газ секторида энергияни 
тежаш дастури натижасида 2007–2012 йиллар мобайнида ИГлари эмиссияси СО
2
эквивалентида 
13,5 миллион тоннагача қисқариши кутилмоқда. 
Электр энергия ишлаб чиқариш соҳасида иссиқлик электр станциялари мамлакатда ИГларининг энг 
йирик эмиссия манбалари ҳисобланади ва энергияни тежаш дастурлари электр энергия ишлаб чиқариш 
секторига мўлжалланган 2010 йилгача мўлжалланган электр энергиясини ишлаб чиқариш обектларини 
ривожлантириш ва қайта қўриш дастури улардан учтаси (Тошкент, Сирдарё ва Талимаржон)да амалга 
оширилмоқда. Ушбу шарт-шароитда умумий қиймати 724,2 миллион АҚШ долларига тенг йирик 
(гидроэлектр станцияларни ҳам қамраб оладиган) энергия тежаш лойиҳалари режалаштирилган. Кичик 
миқёсда гидроэлектр энергия ишлаб чиқаришга қаратилган қоидалар борлигига қарамай, бундай 
лойиҳалар ҳозирча амалга оширилган эмас. 
Саъй-ҳаракат ва бажарилган дастурларга қарамай, қайта тикланувчи энергияга тегишли стратегия на 
расман тасдиқланди, на амалга оширилмоқда. 
Энергетика сиёсати: газ ёки кўмирми? 
 
Ўзбекистон 2021 йилгача газни тежашга қаратилган бир неча лойиҳага 600 миллион АҚШ доллари 
миқдоридаги маблағни йўналтиришни режалаштирмоқда. Энг йирик лойиҳада (247,6 миллион АҚШ 
доллари) Янги Ангрен (Тошкент вилояти) иссиқлик электр станцияси газ қозонларини кўмир қозонлари 
билан алмаштириш назарда тутилган. 

---

165 
Иқтисодиёт вазирлиги маълумотига қўра 2010 йилга бориб Ўзбекистон кўмир қазиб олишни уч баробар 
оширади. Сўнг қазиб олинган қўнғир кўмир электр станцияларида газ ўрнига ишлатилади. Ангрен в 
Янги Ангрен иссиқлик электр станциялари айнан шу кўмир захиралари яқинида жойлашган. Жойлашув 
муҳимдир, чунки қўнғир кўмирнинг иссиқлик яратувчанлиги пастлиги уни ташишни иқтисодий 
жиҳатдан диққатга сазовор қилмайди (шунингдек, ушбу хусусият жаҳон бозорида бу кўмир бошқа, 
юқори сифатли кўмир тўрлари каби кенг миқёсда сотилмаслигини изоҳлайди). У кўпинча кон ёнида 
қурилган электр станцияларида ёқилади. Қўнғир кўмир ёқиладиган электр станциялари эмиссияси, 
бошқа хусусиятлар бир хил бўлган ҳолда, тенглаштириладиган тош кўмир станцияларникидан 
юқоридир. 
Иссиқлик электр станциялар Ўзбекистонда электр ва иссиқлик ишлаб чиқаришнинг асоси ҳисобланиб
10,6 миллион кВт қувватга эга, уларда мамлакат электр эенергиясининг 85 фоизи ишлаб чиқилади – 
қолган электр энергия (жами миқдорнинг тахминан 12 фоизи) асосан 28 гидроэлектр станцияларида 
ишлаб чиқарилади. Иссиқлик электр станцияларнинг етакчи роли туфайли мамлакатдаги ИГлар 
эмиссиясининг асосий манбалари электр энергетикада, хусусан ёқилғи ёқиш жараёнида ҳосил бўлади. 
Электр энергия ишлаб чиқаришда ҳозирги пайтда табиий газдаги иссиқлик электр станциялари етакчи 
ўрин эгаллайди, ҳолбуки камроқ электр энергия мазут ва кўмир ёқиладиган иссиқлик электр 
станцияларда ишлаб чиқарилади. Хусусан, табиий газ ҳисобига мамлакатда ишлаб чиқилаётган электр 
энергиянинг тахминан 90,8 фоизи тўғри келади, мазутга 5,3 фоиз ва кўмирга 3,9 фоиз тўғри келади. 
Сирдарё (3.000 MВт), Тошкент (1.860 МВт) ва Навоий (1.250 МВт) станциялари табиий газ билан 
ишлайдиган йирик корхоналар жумласидандир. Энг йирик қўнғир кўмир билан ишлайдиган корхоналар, 
жумладан Янги Ангрен станцияси (2.100 МВт), Ангрен кўмир қони атрофида, Тошкент шаҳри яқинида 
жойлашган. 
Бироқ, ҳиссалар нисбати 2015 йилгача бўлган даврда жиддий равишда ўзгаради, бунинг атроф-муҳитга 
таъсири ва энергетика секторида ИГлари эмиcсияси миқдори учун аҳамияти ноаниқ. Ушбу ўзгаришлар 
2002 йил 2002–2010 йилларга мўлжалланган 2010 йилда кўмир қазиб олиш 9,4 миллион тоннага, 
хусусан, тахминан 3,1 миллион тоннани ташкил қилган ҳозирги қазиб олиш миқдорининг уч баробарига 
етиши назарда тутилган Кўмир саноатини ривожлантириш дастури қабул қилиниши ва 
бажарилишининг оқибатидир. Шунинг билан бирга, иссиқлик станцияларда газни истеъмол қилиш 
қисқариши ва Янги Ангрен иссиқлик электр станциясида иккинчи кўмир таъминоти линияси ишга 
туширилиб, Ангрен иссиқлик электр станциясидаги таъминот линияси модернизация қилиниб ва 
мавжуд электр станцияларининг самарадорлигини ошириш ва модернизация қилиш йўли билан кўмир 
асосидаги электр ишлаб чиқаришни ошириш режалаштирилган. Ушбу ўзгаришлар электр энергия 
ишлаб чиқаришда кўмирнинг улушини 3,9 фоиздан 2015 йилгача 15 фоизга олиб чиқишга 
мўлжалланган. Тегишли равишда, газнинг улуши тахминан 70 фоизгача пасайиши назарда тутилган. 
Табиий газ қазиб олиш ва ундан фойдаланишнинг ўсишидан кейин 1992 ва 2000 йиллар мобайнида 
кўмир қазиб олиш тахминан 50 фоиз камайгани эътиборга олинса, бу сиёсатнинг эътиборли даражада 
орқага бурилишидир. Ёқилғи ишлатиш таркибида кўмир улушининг ортиши кўмирни ёқиш ва қазиб 
олиш чоғида ИГлари эмиссияси ортишини чеклаши кутилаётган замонавий технологиялар (CO
2
ушлаб 
қолиш ва секвестрлаш)га қарамай қарийб муқаррар равишда қазиб олиш ва ишлатиш паллаларида 
ИГлари (CO
2
ва N
2
O) эмиссиясининг ўсишига олиб келади. 
Юқорида айтилган қўнғир кўмир ёқишнинг ортиши ИГлари эмиссияси нуқтаи назаридан айниқса 
муҳимдир, чунки қўнғир кўмир, масалан, тош кўмир, нефть ва газга нисбатан, жуда кам калория беради. 
Аслида, кўмир ёқишда олинган энергия бирлигига ҳисобланганда табиий газ ёқилишига қараганда икки 
баробар кўпроқ углерод диоксиди чиқарилади, нефть ёқиш буларнинг ўртасида туради. 
Ҳатто агар жуда қиммат ва мукаммалликдан йироқ бўлиб CO
2
ушлаб қолиш ва секвестрлаш жараёнлари 
(ҳозирда назарда тутилгандек) ишлатилса ҳам, қўнғир кўмир қазиб олиш ва ёқишнинг ИГлари жами 
эмиссияси ортишига олиб бориш эҳтимоли юқоридир. N
2
O (жуда кучли ИГ) ошиши қазиб олиш ва 
ишлов бериш жараёнларида қарийб муқаррар равишда юз бериши мумкин (ИГ 2000 йил инвентарь 
рўйхати). Гарчи башоратларда кўмир кўпроқ ёқилишини инобатга олинганлиги аниқ бўлмаса-да, 
амалда, Иккинчи миллий ахборотда ИГлари эмиссияси 10–15 ўсиши башорат қилинади. 

---

166 
Бунинг устига, кўмир ёқиш газ ёқишга қараганда ифлосроқ жараён бўлиб атроф-муҳит учун жиддий, 
пайдо бўлувчи кулни сақлаш жойлари зарурлиги каби иқлим ўзгаришидан анча йироқ бўлган 
оқибатларга олиб бориши мумкин (8-боб). 
Юқорида тилга олинган газдан кўмирга ўтиш дастурига тегишли равишда ИГлари эмиссияси расман 
чамаланмагани муҳим аҳамият касб этади. Шуларга қарамай, проектлар бўйича атроф-муҳитга таъсирни 
чамалаш (АМТЧ)ни ТМДҚ ўтказади. Бу ҳолат амалдаги қонун ҳужжатларида АМТЧ га тегишли 
қоидалар жуда мужмал бўлиб, ИГларини яққол тасвирлайди ва ИГларни равшан тасвирламайди ва 
ИРни қамраб олмайди. Албатта, ИГ билан боғлиқ таъсирнинг бундай таҳлили ёқиш босқичи билан 
чекланмайди, балки ИГлари эмиссиясининг ортиши ва қисқариши, масалан кўмирни қазиб олиш 
босқичида, ва шунингдек газ транспортитида ва қазиб олишда газ йўқотишлар камайишини ҳар 
томонлама кўриб чиқиш зарур. 
Шуни ҳам айтиш керакки, Ўзбекистон Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Европа Иқтисодий 
Комиссияси (БМТЕИК)нинг Халқаро контекстда атроф-муҳитга таъсирни баҳлаш конвенцияси (Эспоо 
конвенцияси)га аъзо эмас ва унинг Атроф-муҳитни стратегик баҳолаш бўйича протоколини (АМСБ) 
ратификация қилган эмас. Шунинг учун АМСБ (АМСБ) ўтказиш мамлакатнинг мажбуриятларига 
кирмайди, ваҳоланки мамлакат энергетика секторидаги иқлим ўзгаришига таъсири бўлиши мумкик 
даструр ва сиёсатларини бундай баҳолашдан фақат ютиб қолишига шубҳа йўқ. АМСБлар иқлим 
ўзгариш мулоҳазаларни ривожланишни режалаштиришга киритиш учун хазмат қилиши мумкин. Бу 
2007 йилдаги “Келажак қўлимизда” номли юқсак даражадаги тадбир хулосалари, шунингдек Иқлим 
ўзгариши бўйича ҳукуматлараро кенгашнинг ҲИЎҲ иқлим ўзгаришини юмшатиш ва унга мослашиш 
қамраб оладиган барқарор ривожланиш стратегиясига интеграция қилиниши керак, деган тавсияси 
билан мос. Шунингдек, ҲИЎҲ АМСБ асосида бўлиши мумкин иқлим ўзгаришини ривожланишни 
режалаштиришда, ҳисобга олиш, масалан, мослашиши чораларини ердан фойдаланиш режалари ва 
инфратузилма лойиҳаларига киритиб ёки мавжуд фалокат хатарини камайтириш режалари орқали 
шикаст имкониятини пасайтириш орқали мослашув қобилиятини ошириш учун муҳим, деган хулосага 
келди. Ҳозир АМСБ қобилиятини кучайтиришга қаратилган қатор минтақавий ташаббуслар амалга 
оширилмоқда. БМТЕИК томонидан Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Тараққиёт Дастури (БМТТД) ва 
Марказий ва Шарқий Европа учун атроф-муҳит бўйича минтақавий марказ билан биргаликда амалга 
оширилган иш бунга бир мисол бўла олади.
20
АМСБ ва АМСБ протоколини бажариш қобилиятини 
ривожлантириш мақсадида минтақавий ташаббусларга қўшилишни ушбу масалаларнинг айни пайти 
келгани ва муҳимлиги туфайли Ўзбекистон ҳукумати кўриб чиқса, арзир эди.