Microsoft Word Boymur\340tov tm

Mokili arqoq tashlash usuli

Moki yordamida arqoq tashlash eng qadimgi arqoq tashlash sistemasi hisoblanadi. Mokili to'quvchilik asr boshlarida qo'l to'quv dastgohi bilan birga boshlangan. Qadimgi ko'l to'quv dastgohlarida tanda ipi tarangligini hosil qilish uchun har bir tanda ipiga individual yuklar osib chiqilgan, arqoq ipi esa maxsus yog'och orqali xomuza tashlangan. Bunday usul xozirgacha halq xunarmand- chiligida saqlanib qolgan (sholcha to'qishda). Arqoq ipini jipslashtirish uchun maxsus taroqsimon detallardan foydalanilgan, biroq xomuza hosil qilish bo'yicha aniq ma'lumot olinmagan. 1733 yilda Angliyalik Djon Key (John Kay) tomonidan arqoq tashlash uchun “uchar” moki yaratilishi, arqoq tashlash tezligini bir muncha ortishiga olib keldi, biroq endi jarayon uchun ravon xomuza hosil qilishni taqoza etdi. Biroq Djon Key yaratgan moki hamon qo'lda boshqarilar edi. 1785 yilda An- gliyalik E. Kartrayt (E. Cartwrqght) mexanik to'quv dastgohini yaratadi. Dastgoh ikki kishitomonidan ko'lda aylantirib ishlatilar edi. Keyinchalik bug' yuritgichi (dvigatel) yaratilgach,1800 yillarga kelib dastgohlari chugundan tayyorlana bosh- landi va bug' yordamida ishlay boshlagan. Mexanik to'quv dastgohlarini asta-sekin rivojlantirila borilishi natijasida xozirgi kundagi mokili to'quv dastgohlari paydo bo'lgan (3.2-rasm).

3.2-rasm. Mokili to'quv dastgohlari

Mokisiz to'quv dastgohlarini paydo bo'lishi va keng joriy etilishi mokili to'quv dastgohlarini siqib chiqara boshladi va ularni yanada rivojlantirish kerak

bo'lmay qoldi. Mokili to'quv dastgohlari oddiy to'qimalar to'qish uchun ishlab chiqarishdan to'xtatilgan, biroq dunyo bo'yicha taxminan 2,5 million mokili dastgohlar ishlab chiqarishda (to'kuv fabrikalarida) foydalanilmoqda. Mokili arqoq tashlash usulini qo'yidagi kamchiliklari mavjud:

• 
  arqoq tashlashni davriyligi (uzlukli);
  
• 
  arqoq tashlash tezligini kamligi (12-16 m/s);
  
• 
  arqoq o'ramasidagi ip uzunligini kamligi (500-3000 m). Dastgohga arqoq naychasini taxtlash uchun qo'shimcha ishchi (zaryajalщitsa) talab etilishi;
  
• 
  mokini xomuzadagi ishonchsiz harakati (mokini xomuzadan chiqib ketish ehtimoli yuqori)
  
• 
  mokiga zarb berish va to'xtatish jarayonlari uchun katta energiya talab etilishi;
  
• 
  dastgohni titrashi va yukori shovqinligi (100-102 dB);
  
• 
  xomuza balandligini kattali tufayli tanda iplarini deformatsiyalanishi va uz- ilishini yuqoriligi;
  
• 
  dastgoh qismlarini tez ishdan chiqishi.
  

Mokili dasgoxlarni yuqoridagi kamchiliklari hisobiga ular o'rnini mokisiz dastgohlar egallay boshladi. Shuning uchun mokili to'kuvchilikni chuqur ta'riflash, o'rganish muhim hisoblanmaydi. Bundan tashqari mokili to'quvchilikka bag'ish- langan ko'plab yaxshi yozilgan adabiyotlar mavjud, shuning uchun keyingi boblar- da mokili to'kuvchilikni asosiylari qo'yidagi uchta muhim sabab bo'yicha keltiriladi (ta'riflanadi):

• 
  mokisiz dastgohlar bilan taqqoslash uchun, chunki xozirgacha to'quv dastgohlari "mokili" va "mokisiz" turlarga bo'linadi;
  
• 
  tarixiy sabablar bo'yicha mokisiz to'quv dastgohlari ishlab chiqarishga keng joriy etilgunga qadar mokili to'quv dastgohlari bir necha yuz yilliklar davomida ishlab chiqarishda foydalanilgan yagona dastgoh hisoblanadi;
  
• 
  mokili to'quv dastgohlari eskirgani bilan, dastgohdagi barcha asosiy (funda- mental) harakat uzatishlar yangi dastgohlarga ko'chirib o'tkazilgan.