98
ишлаб чиқарувчи ёки харидор хоҳиши бўйича баланд ёки паст бўлиши мумкин эинас, у талаб ва
таклиф асосида тартибга солиб борилиши лозим.
Инфляция жараёнида, яьни, баҳоларнинг ўсиши содир болаётган
пайтда пулнинг
фойдалилиги пасайиб боради. Шу сабабли, бундай шароитда барча ҳисоб-китоблар қиёсий ёки
базис давр баҳоларида амалга оширилиши зарур, акс ҳолда, нотўғри малумотлар асосида оқилона
молиявий бошқарув қарорлари қабул қилиб бўлмайди. Шу нуқтаи-назардан қиёсий баҳолардан
фойдаланиш молиявий менежментдаги барча ҳисоб-китобларга тегишли талаб ҳисобланади. Бунда
бир ўлчамнинг ўзгариши иккинчи ўлчамнинг ўзгаришига қандай таьсир этиши таҳлил қилинади.
Ишлаб чиқаришнинг ҳажми ва баҳолар даражаси турлича бўлган ҳолатда фойда
суммасини солиштиришнинг бир нечта варианти мавжуд. Маҳсулотнинг қўшимча
бирлигини
ишлаб чиқариш умумий тушумнинг малум бир бирликда ошишига олиб келади ва у чекланган
тушум дейилади. Бунда ўз навбатида харажатлар миқдорининг ҳам бир бирлик миқдорида ошиши
кузатилади ва у чекланган харажатлар, деб атаиади. Максимал
фойда чекланган тушум билан
чекланган харажатлар бир-бирига тенг бўлган ёки улар бир-бирига максимал даражада
яқинлашган ҳолда юзага келади.
Фойдалиликнинг чекланганлиги назариясига мувофиқ, ишлаб чиқаришнинг ўсиши
туфайли чекланган тушум чекланган харажатларга нисбатан тезроқ сурьатларда ўсиб боргунга
қадар фойда ҳажми ўсиб
бораверади, бироқ чекланган харажатлар чекланган тушумдан ошиб
кетган пайтда маҳсулот ишлаб чиқаришни қисқартириш зарур. Шундай қилиб, чекланган
харажатларнинг чекланган тушумга яқинлиги (максимал) энг юқори даражада таьминланганда ёки
унга тенглаштирилганда маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ҳажми ва баҳоси ишлаб чиқарувчини энг
юқори (максимал) фойда билан таьминлайди.
Бозор иқтисодиёти шароитида корхонада баҳони шакллантириш ва бошқариш бўйича
тезкор қарорлар қабул қилиш зарурияти туғиладиди. Бунинг учун бошқарув тизимида баҳони
шакллантириш бўйича функсионал блокларнинг ўзаро алоқасини таҳлил қилиш муҳим аҳамиятга
Келтирилган чизмадан кўриниб турибдики, баҳонинг шаклланиши ташқи муҳит таьсирига
ҳам кўп жиҳатдан боглиқдир.
Ташқи муҳитда қуйидаги макродаражадаги ўзгаришлар корхона фаолиятида баҳони
шакллантиришга бевосита таьсир кўрсатади:
1. Иқтисодиётдаги ўсиш ва пасайиш (ҳар қандай маҳсулотга бўлган эҳтиёж аҳолининг реал
даромадлари,
инвестиция фаоллиги, давлат харажатлари, кредит олиш ва уни қайтариш
имкониятлари, баҳоларнинг ўзгаришига боглиқ). Шу сабабли ташқи муҳитни таҳлил қилиш
корхонани баҳолаш учун бошланғич нуқта ва қадам бўлиб ҳисобланади;
2. Табиий ресурсларга яқинлик ва уларнинг заҳирасига эга бўлиш нафақат маҳсулот ишлаб
чиқарувчи, балки қайта ишловчи корхоналарни ҳам стратегик ривожлантириш учун муҳим
аҳамиятга эга;
3. Сиёсат ва ҳуқуқ. Корхонанинг фаолият юритишида давлатнинг иқтисодий барқарорлиги,
турли хил мулк эгаларининг ҳуқуқий жиҳатдан муҳофаза қилинганлиги, солиқ қонунчилигининг
ўзгариб туриши, божхона ҳуқуқи каби омиллар ҳам ҳал қилувчи аҳамиятга эга;
4. Демография. Корхона жойлашган ҳудуддаги аҳолининг сони ва таркиби унинг
фаолиятига
катта та
?
сир кўрсатади. Агар ҳудудда тугьилиш даражаси юқори болса, болаларбоп
маҳсулотлар ассортиментига талаб катта боғлади ёки катта ёшдаги аҳолининг ҳиссасига қараб
уларнинг талабидаги маҳсулотлар ишлаб чиқариш зарур болса, корхона шунга қараб мўлжал
олиши лозим;
5. Ижтимоий-маданий муҳит. Жамиятнинг иқтисодий фаровонлиги
ошиб бориши билан
унда иқтисодий хавфсизликни таьминлашга, аҳолининг кам таьминланган ва ишсиз қатламларини
ҳимоя қилишга имконият ортиб боради.
Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда корхоналарда баҳоларни шакллантириш бўйича
қарорлар қабул қилишга таьсир этувчи омиллар ташқи ва ичкига бўлинади.
Ташқи омиллар қуйидагилар билан ифодаланади:
1. Корхона ишлаб чиқараётган товарга бозордаги умумий талаб;
2. Бозорга шу хилда бошқа фирмалар томонидан чиқарилган товарлар ҳажми;
3. Ушбу товарларнинг сифати ва баҳоси;
4. Харидорларни маҳсулот баҳоси паст бўлишига ёки товар сифати юқори бўлишига
қизиқиши.
Баҳонинг шаклланишига таьсир этувчи ички омилларга қуйидагилар киритилади:
— маҳсулотни ишлаб чиқариш таннархи;
99
— узоқ муддатли капитал қўйилмаларни қоплаш имконияти;
— меҳнат ва материаллар сифати;
— ишлаб чиқариш харажатлари даражаси;
— чекланган ресурслардан фойдаланиш даражаси.
Трансферт баҳолар механизмини ишлаб чиқиш корхона баҳо сиёсатининг таркибий қисми
ҳисобланади.
Трансферт баҳо корхона ичида бир жавобгарлик марказидан бошқа жавобгарлик марказига
ўтказиладиган маҳсулот (материаллар, ярим тайёр маҳсулотлар, тайёр маҳсулотлар) ёки хизматлар
баҳосини аниқлаш учун фойдаланиладиган баҳодир.
Do'stlaringiz bilan baham: 
