Microsoft Word Bayniyazova. N

2.1. Sanaattı ekologiyalastırıw 

 

Adamzat ja’miyeti qulshılıq ja’miyetinin’ ıdırap, feodalizm ja’miyetine o’tiw 

da’wirinen baslap-aq industriyanın’ en’ qarapayım tu’rlerinen paydalanıwdın’ 

a’piwayı formaların derete basladı. Biraq onı bulay sheklewge bolmaydı. Sebebi 

u’lken tariyxıy da’wirlerde bolıp o’tken adamnın’ da’slepki a’wladları Tibet 

do’gereginde payda bolg’an. Olar Egipetke shekem tarqalıp, en’ a’yyemgi da’wirde-

aq industriyanın’ en’ a’piwayı formaları Xeops usag’an piramidalardı jasag’an. Biraq 

bunın’ ushn qanday a’sbaplardı paydalang’anı elege shekem belgisiz. Degen menen 

Bashkiriya ilimpazları 1996-jılı adam quwatının’ tilsimleri (kod) arqalı, yag’nıy 

adamnın’ "u’shinshi ko’zinin’" quwatlılıq ku’shi menen bunday mın’lag’an tonna 

keletug’ın iri taslardı jonıp ha’m olardı birinin’ u’stine birin heshqanday quralsız-aq 

qoyıwg’a bolatug’ınlıgı iseniili mag’lıwmatlar da’liller arqalı ko’rsetti. Solay etir, 

industriyanın’ da’slepki negizleri en’ a’yyemgi waqıtlardan baslap һayda bolgan. Ol 

adam aqıl-oyının’ anıqlıqtan abstraktlıqqa a’ste-aqırınlıq penen o’sip 

rawajlanıwına g’a’rezli bolg’an. Na’tiyjede adamzattın’ da’slepki ata-babala-rı 

ta’biyattag’ı qayta islewdi talap etpeytug’ın tayar jemis, miywe, o’simlik-tamırları, 

haywanat go’shlerin tikkeley paydalanatug’ın bo-ladı. Al ja’miyettin’ rawajlanıwı 

ta’biyat baylıqların o’zlestiriw boyınsha ata-babalarımızdın’ a’yyemgi usılların qısıp 

shıg’arıp, ta’biyatta bar na’rselerdi qatyta islep shıg’aratug’ın "ekinshi ta’biyat"tı 

(jasalma ta’biyattı) payda etti. Mine usılayınsha ta’biyattag’ı jer u’sti ha’m jer astı 

baylıqlarınan o’ndiris quralların yag’nıy qurallar, a’sbaplar, mashinalar .islep 

shıg’arıw da’uirinde baslandı. Bul feodalizm ja’miyetinen kapitalizmge yag’nıy 

industrializatsiyalasqan tsi-vilizatsiyalı zamanago’y elge, yamasa sanaattın’ ku’shli 

rawajlanıwına alıp keldi. Ta’biyattın’ jer astı baylıqları sanaat ushın u’zliksiz qazıp 

alındı, tawsılmaytug’ın na’rse joqlıg’ına itibar berilmedi, shiyki zatlardı qayta 

isleytug’ın zavod ha’m fabrikalar, kombinat ha’m basqa da sanaat kompleksleri 

u’zliksiz isledi. Al olardan shıqqan taslandılar salmalar, kanallar arqalı 

---

 

25

tazalanbastan ag’ızıldı, gazler ha’m tu’tan tu’rindegi basqa da zıyanlı shıg’ındılar 

hawag’a jiberildi. Bular ta’biyattın’ taza tu’rinde saqlanıwına u’lken zıyanın tiygizdi 

ha’m ha’zirde tiygizip atır. Solay etip belgili ken’islrpsti pataslaw, shıg’ındı ha’m 

taslandılardı tazalamastan ta’bi-yattın’ o’zine qaytarıp ag’ızıw yaki jiberiw u’rdiske 

aylandı. Zıyanlı shiyki zatlardı bir jerge toplap saqlaw ornına olar ten’iz, 

okeanlarg’a, ko’l ha’m da’ryalarg’a ag’ızıwdan paydalandı. Al qattı yamasa 

o’ndiristen shıqqan ximiyalıq ha’m radioaktivlik qaldın’lardın’ arg nawlı sıyımlıqta 

ha’m mo’lshersiz toplanıwı du’nyanın’ ku’shli rawajlang’an, ellerine qa’wipli 

zatlardı eksportqa shıg’arıw ma’selesin keltirip shıg’ardı. Na’tiyjede zıyanlı is-

ha’reketler sanaat o’nimlerine itibarsız qatnastı ju’zege keltirdi. 

Sanaattı ekologiyalastırıwda baslı ma’sele o’ndiris texnologiyasın jaqsılaw 

menen birge shiyki zatlardı qayta islewde payda bolg’an taslandılardı ta’biyiy 

ortalıqtı pataslawshı  sıpatında emes, al olardı paydalı material retivde sanaattın’ 

ekinshi shiyki zatına aynaldırıudın’ jolların izlestiriwden ibarat. Sebebi ha’zir jer 

sharında deformatsiyalanbag’an taza ta’biyatta ushıratıw qıyın. Ne ushın bunday? 

Sebebi "ekinshi ta’biyattı" do’retiudin’ industriyalasqan tu’ri bolg’an sanaat 

shıg’ındıları tazalanbastan ta’biyatqa zıyanlı tu’rinde qayta ag’ızıladı yamasa gaz 

formasında hawag’a jiberiledi. Sonlıqtan.sanaat o’nimleri o’ndiriletug’ın orınlarda 

taslandı ha’m gaz formasındag’ı zatlardı suwg’a, topıraqqa, hawag’a qayta ag’ızıwdı 

yaki jiberiwdi toqtatıp, olardı zıyansızlandırıw ha’m o’ndiris taslandılarınan paydalı 

zatlardı alıwdın’ texologiyasın izlestiriw u’lken a’hmiyetke iye. Sebebi, ha’r qıylı 

organikalıq shıg’-ın’dılardı jag’ıw arqalı Paydalı biogaz yamasa yaaydalı energiya 

alınadı. Bul u’lken payda Keltiredi. Sebebi ol tek materiallıq ta’repten g’ana emes, 

ad bizdi qorshap turg’an ortalıqtı taza saqlaw ta’repinen de paydalı. Ma’selen, 

Batıs Evropa ellerinde usınday sa-naat shıg’ındıların qayta islew "Ulıwma 

bazardag’ı" milliy o’nimlerdin’ 1,5%  tutadı. Al turmıslıq shıg’ındılardı qayta islew 

bolsa jılına 3%  quraydı. (Siptserov, 1990). Bul a’lbette du’nya ju’zilik masshtabqa 

ta’n mısal emes. Sebebi Batıs Evropadag’ı ko’pshilik el-ler ekologiyalastırıwg’a a’lle 

qashshan o’tken. A’sirese Germaniyada bul mashqala pu’tkilley basqasha, sebebi bul 

el ko’pshilik ellerge qarag’anda anag’urlım taza turadı. Al bizin’ qon’sılarımız 

bolg’an Ukraina, Belorussiya, Qazaqstan ha’m Oraylıq Aziyanın’ g’a’rezsiz 

ma’mleketle-rinde sanaattı ekologiyalastırıw mashqalası ele tolıq sheshilgen joq. 

---

 

26

Haqıqaytında texnologiyanı jetilistiriw - bul tek shıg’ındılardı azaytıw g’ana emes, 

al kerisinshe o’ndiristin’ az resurslıq sıyımlıg’ı menen ta’biyiy ha’m miynet 

resurslarının’ turaqlı o’sip barıwında payda bolatug’ın qayshılıqtı  dın’qatqa alıw, - 

degen so’z. Sonlıqtan texnologiyanı almastırıw bir ta’repten o’ndiristi qımbatlatsa, 

ekinshi ta’repten onı arzanlatadı (egerde bunı absrlyut emes, salıstırmalı tu’rde 

qarasaq). Sonın’ ushın mına na’rseni dın’qatqa alıw kerek. Ma’selen 

ekologiyalıq talaplardı qollang’an waqıtta inflyatsiya da’rejesi jılına 1-14 

protsentten aspaydı, biraq qurılıslardı ha’m u’skenelerdi jan’asına almaslaw bahası 

5-10%  ke ko’teriledi, geyde jatsa sanaattın’ obektlerine qarjı (kapital) jumsaw 

40-45 % ke o’sedi (Reymers, 1992). Biziq bunı keltirip otırg’anımızdın’ sebebi, 

bunday awhal ko’pshilik ellerde bolg’an. Al bizin’ aymag’ımızda olar bunnan az ya 

ko’p mug’darda bolıwı mu’mkin. 

Sanaattı ekologiyalastırıwdın’ ja’ne bir sferasının’ biri ol jumısqa ba’ntliktits 

o’zgeriwine baylanıslı boladı. Ma’selen AQSh ta ekologiyalıq o’ndyris jumıs ornın 

ko’beytedi, ol bul ma’mlekette on mın’lag’an adamnan ibarat. Sebebi ha’zirgi 

waqıtta u’skenelerdi tazalaudın’ sırtqı sawdalıq operatsiyadag’ı u’lesi turaqlı o’sip 

baratır. N. F. Reymerstin’ (1992) ko’rsetiwi boyınsha Avstriyada bul u’les 3% ke 

ko’terilgen, Chexiya ha’m Slavakiya ellerinde importta 4-5% ke shekem o’sken. 

Ekspertlerdin’ esaplawına qarag’anda o’ndiris uskenelerin, texnikalardı jaqalaw, 

yamasa sanaattı ekologiyalastırıw jaqın waqıtlarda rawajlang’an ellerdin’ sanaatında 

aldın’g’ı orınlardı iyeleydi. Ma’selen Germaniyada jaqın jıllardın’ ishinde 

ekonomikalıq sanaatta 1,5 milliong’a shamalas adam ba’nt boladı. Ha’zir bul elde 

qorshap turg’an ortalıqtı qorg’aytug’ın 1100 ka’rxana islep tur ha’m olarda 440 mın’ 

adam isleydi. Al Frantsiyada xalıqaralıq sawdanı rawajlandırıwda adamlardın’ 

jumıs penen ba’ntligi u’lken a’hmiyetke iye ha’m a’kobizneske unamlı ta’sir jasaydı. 

Sebebi bul elde bir jumıs ornın du’ziw ekonomikanın’ basqa sektorlarına 

qarag’anda mashaqatlı. Sonlıqtan ta’biyattı qorg’awdın’ qunı to’men. Sonday-

aq Frantsiyada a’tiraptı pataslawshı ha’m tirishilik ortalıg’ın buzıwshı yuridikalıq 

ha’m fizikalıq ta’replerdin’ esabınan emes, al ekologiyalıq mashqalalardı sheshiw 

ushın olardan qa’rejet o’ndiriledi. Bul ekologiyalıq konversiyanı payda etedi. 

Ma’selen, AQSh ta ta’biyiy ortalıqtı qorg’aw boyınsha agentlikte (EPA) ha’zir 16 

mın’ adam isleydi. Ol 1985-jılı 14 mın’, 1983-jılı 12 mın’ adam edi. Ta’biyattı 

---

 

27

qorg’aw mashqalasın sheshiw menen shug’ıllanıwshı federallıq 

sho’lkemlerdin’  xızmetkerlerinin’ ulıwma sanı 40 mın’g’a shamalas adamdı 

quraydı, sonnan 27 mın’ adam eldin’ ha’r bir shtatında ortalıqtı qorg’aw menen 

ba’nt bolsa, tap usınday mug’dardag’ı adam graflıq ha’m munitsipalitlerde isleydi. 

Al ayırım firmalarda jumısshılardın’ sanı bunnan da ko’p. Ma’selen, "Ua’yst 

menedjment" firmasında 31 mın’ ha’m "Brauning-Ferris"te 18 mın’ adam xızmet 

etedi ha’m t.b. 

Usıg’an qaramastan sanaatta ortalıqtı qorg’awg’a baylanıslı shıg’ınlardın’ 

mug’darı o’sip baratır, al ayırım komponentlerdi shıg’arıp taslaw 20-50% ke 

to’menlep ketti. Na’tiyjede du’nya ju’zilik masshtabtag’ı taslandının’ ko’lemi 

ko’beyip atır. Bunı 1990-jılı alıng’an mag’lıwmattan ko’riwge boladı. Ma’selen 

ulıwma ko’lemi boyınsha SO

2

-30,9 mlrd.t., SO - 112 mln.t., ku’kirtli gazler - 88,5 

mln.t. azot oksidi - 83,0 mln.t. pataslangan suw jayılımındag’ı zatlar 13,7 mln. 

tonnanı quraydı. Sonday-aq Qıtayda shıg’ındılardı reutilizatsiyalaw 20%  ten aspaydı, 

basqa ellerde de awhal usınday. Sebebi barlıq ellerde paydalanbag’an resurslar 

barshılıq. 

---

 

28