Microsoft Word Автомобилни бошқариш ва ҳаракат лотин doc

 
Qo‘lning noto‘g‘ri holati 
6-rasm. Rul chambaragida qo‘lning holati (qulay vaziyatlar 
yo‘naltirgich bilan ko‘rsatilgan). 
 
Rul chambaragini ikki qo‘l bilan tutish kerak, juda zarur bo‘lganda 
qattiq ushlash mumkin (notekis yo‘l, sirpanchiq va boshqalarda). 
Burilishlarda rulni pastga bosish kerak (chapga yoki o‘nga burishda), 
hech qachon yuqoriga itarish yaramaydi. 
Ilashish mexanizmi tepkisini tez (keskin emas) bosish va ravon 
bo‘shatish kerak. Keskin bo‘shatgan tepki avtomobilni sakrab harakatla-
nishga yoki dvigatelni ishdan to‘xtatishga olib keladi. 

---

12 
Rul chambaragini 90
0
gacha burganda qo‘l rul gardishi bilan birga 
kerakligicha buriladi, qo‘lni o‘rnini almashtirishga hojat qolmaydi, 
keyinchalik rul yana avvalgi holatga qaytadi. 
1 2 3 
7-rasm. 
Avtomobil harakatini to‘g‘rilashda qo‘lning harakati. 
 
1) rul gardishining avtomobil to‘g‘ri harakatlanishidagi holati; 
2) rul gardishining biroz burilgan holati;
3) asl holatiga qaytishi. 
 
Avtomobilni chap tomonga burish uchun chap qo‘l rul gardishi 
bo‘ylab yuqoriga ko‘tariladi (soat strelkasi singari) qo‘l barmoqlari erkin 
harakatda bo‘ladi. O‘ng qo‘l gardishning o‘rtasida qoladi va gardishni 
mahkam tutib turgan bo‘ladi. Chap qo‘l gardishni pastga tortib rulni buradi 
(8-rasm 3-holat). O‘ng qo‘l barmoqlari bo‘shab, rul gardishini o‘tkazib 
yuboradi va pastga tushib soatning 4-5 raqami holatiga rul gardishini tutib 
turadi, chap qo‘l yana gardish bo‘ylab sirg‘alib, avvalgi harakatini 
takrorlaydi (8-rasm 4-holat). 
Avtomobil ko‘zlangan 
yo‘nalishga 
to‘g‘rilanganicha bunday harakatlar bir necha bor takrorlanishi mumkin. 
 
8-расм.

---

13 
Rul gardishini burish tartibi avtomobilni o‘ng tomonga burish uchun 
xuddi shunga o‘xshagan harakatlar bajariladi, faqat qo‘l vazifasi 
almashadi (
8-rasm).
Avtomobilni burish juda tez bajarilganda o‘ng tomonga burish uchun 
o‘ng qo‘l tezlik bilan rul gardishining o‘ng tomoniga, chapga burish uchun 
chap qo‘l rul gardishining chap tomoniga tezlik bilan qo‘yiladi. Bunda qo‘l 
tutadigan nuqtalarning aniqligiga e’tibor berish kerak. Qo‘lni tutish joyi rul 
chambaragida o‘ng tomonga burishda soatning 12…5, chap tomonga 
burishda soatning 12...7 raqamlari o‘rnatilgan joyiga mos kelishi kerak. 
Avtomobil rulini ikki qo‘l bilan boshqarishdan tashqari bir qo‘l bilan 
boshqarishni ham mashq qilish kerak. 
Avtomobilning yon tomonga surilish oqibatlarini tugatishda, 
to‘siqlar tasodifan paydo bo‘lganda, ularni juda tezlik bilan aylanib 
o‘tish, qayrilib olish va juda ko‘p holatlarda tezlik bilan rulni burishga 
to‘g‘ri keladi. Rulni juda tez burish texnikasini egallash uncha qiyin 
emas, lekin o‘rganish uchun mashq qilish zarur. Buning uchun eng 
qulayi avtomobilning oldingi g‘ildiraklarini yerdan 20-30 mm ko‘tarib, 
o‘q ostiga mustahkam taglik o‘rnatish lozim. Rulni burish texnikasini 
ana shunday avtomobillarda o‘rgangandan keyin yo‘l sharoitida, ya’ni 
yopiq maydonchalarda yoki avtodromlarda cheklagichlar yordamida 
«ilon izi», «arra tishli», «to‘lqin» tasvirdagi shakllarda mashq qilishi 
kerak. Mashqni bajarishda gavda holatiga e’tibor berish, rul buriladigan 
tomonga qarab egilmaslik, rul gardishini burishda unga qaramaslik, qo‘l 
kafti rul gardishiga urilmasligi kabi holatlarga, shuningdek, rul gardishi 
bilan qo‘lning tutish burchagiga e’tibor berish lozim. 
Qo‘l tormozi yuqoriga va pastga tushirib-chiqarish orqali ishga 
tushiriladi. Bu holatda orqa g‘ildiraklarning tormoz kolodkalari tormoz 
barabanlariga qisilib, g‘ildiraklarni harakatsiz holatga keltiradi. Qo‘l 
tormozini ishsiz holatga keltirish uchun o‘ng qo‘lning katta barmog‘i 
bilan tugmachani bosib, richagni yengilgina ko‘tarib, gorizontal holatda 
pastga tushirish kerak. 
Tasodifan (favqulodda) tormozlashdan boshqa xollarda avtomobilni 
ravon tormozlash kerak. Avtomobilning tezligi qancha katta bo‘lsa yoki 
yo‘l bilan g‘ildirak orasidagi tishlashish qancha yomon bo‘lsa, uni 
shuncha ravon tormozlash kerak. Burilishlarda, ayniqsa, yuk baland 
joylashganda, chap va o‘ng g‘ildiraklar yo‘l bilan har xil tishlashganda, 
avtomobil yon tomonga qiyshayib harakatlanganda tormozlashdan 
saqlanish lozim. Favqulodda tormozlash tavakkal qilish bilan bog‘liq, 
lekin tormozlashdan boshqa iloj qolmaganda shunday tormozlanadi. 

---

14 
Favqulodda tormozlashni qo‘llagan haydovchi, avtomobil harakat 
trayektoriyasini kuzatishi kerak. Mabodo yon tomonga surilish 
boshlansa, tormozlashni to‘xtatish kerak. 
Odatdagi tormozlash favqulodda tormozlashga nisbatan juda ko‘p 
qo‘llaniladi. Undagi tormozlashda haydovchi, yo‘lovchi va yukka ta’sir 
etuvchi inersiya kuchi, g‘ildiraklarning blokirovka (aylanmasdan yo‘lga 
sirg‘alib qora iz qoldirib ketishi) bo‘lishi deyarli kuzatilmaydi. 
Tezlikni pasaytirishning eng qulay vositasi dvigatel bilan 
tormozlashdir. Agar dvigatel transmissiyaga ulanganda yonilg‘i uzatish 
tepkisi to‘la bo‘shatilsa, avtomobilning kinetik energiyasi transmissiya 
va dvigatel detallari ishqalanishiga, silindr ichida gazlarning siqilishiga 
sarflanadi. Bu qarshiliklar yetaklovchi g‘ildiraklarga tormoz momenti va 
kuchini vujudga keltiradi. 
Dvigatel bilan tormozlash avtomobil nishablikda harakatlanganda 
qo‘llaniladi. Differensial yordamida chap va o‘ng g‘ildiraklarga tormoz 
kuchi teng taqsimlanishi, avtomobilning yon tomonga surilishidan 
saqlaydi. Shu sababli sirpanchiq yo‘llarda ilashish mexanizmini 
ajratmasdan, tormoz tepkisiga ta’sir qilish orqali qo‘shma tormozlash 
usulini qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Ayniqsa, yuqori (uchinchi-
beshinchi) uzatmalarda harakatlanganda bu usul juda foydali hisoblanadi.
Sirpanchiq qoplamali yo‘llarda tormoz tepkisini uzib-uzib 
tormozlash yaxshi natija beradi. Cheklangan masofada to‘xtatish uchun, 
ayniqsa, yuk avtomobili va avtopoyezdlarda pog‘onali tormozlash yaxshi 
natija beradi. Bunda harakatlanish tezligi pasaygan sari tormoz tepkisini 
bosish tormoz kuchini oshiradi. Bunday usullarda dvigatel ishlatilsa 
to‘xtatishdan oldin ilashish mexanizmi ajratiladi. 
Harakatlanish tezligini kamaytirish yo‘l-transport hodisasi (YTH)ning 
oldini olish maqsadida ham avtomobilni to‘xtatish bilan amalga oshiriladi.
To‘xtash ikki turga bo‘linadi:
– xizmat to‘xtashi;
– tezkor to‘xtash.