Microsoft Word Автомобилни бошқариш ва ҳаракат лотин doc

 
R
k
=G
a
 f 
cosα. 
 
 
Izoh:
Bunda:
 R
k
 
– Tebranish qarshilik kuchi,
G
a
 
– Avtomobil og‘irlik kuchi, 
α
(alfa) – ko‘tarilish burchagi,
f
– tebranish qarshilik koeffitsiyenti.
Balandlikka ko‘tarilayotgan avtomobil og‘irlik kuchini ikkita tashkil 
etuvchiga ajratish mumkin (yo‘lga parallel yo‘nalgan Ga*sin
α
va yo‘lga 
perpendikular yo‘nalgan Ga*cos
α
). 
Ga*sin
α
kuchini balandlikka ko‘tarilish qarshilik kuchi deyiladi. 
Qattiq qoplamali avtomobil yo‘llarida ko‘tarilish burchagi uncha katta 
bo‘lmaydi. 
Nishablikda harakatlanishda 
R
n
 
kuchi teskari yo‘nalishga yo‘nalgan 
va harakatlanuvchi kuch sifatida ta’sir qiladi. Burchak va nishablik 
ko‘tarilishida musbat, pastga tushishda esa manfiy hisoblanadi.

---

77 
Hozirgi avtomobil yo‘llarida doimiy nishablikka ega bo‘lgan, aniq 
farq qiladigan yo‘l qismlari yo‘q. Ularning bo‘ylama profillari silliq 
o‘tishlardan iborat. Bunday yo‘llarda avtomobil harakatlanish jarayonida 
R
n
 
kuchi va yo‘l nishabligi doimo o‘zgarib turadi. 
Notekisliklar qarshiligi. 
Biror-bir yo‘l qoplamasi absolut tekis 
bo‘lmasligi, hatto yangi qo‘rilgan sement-beton yoki asfalt-beton 
qoplamalardagi notekisliklari g‘ildirakni aylanishiga qarshilik etuvchi 
kuchlarga notekisliklar qarshiligi deb aytiladi. Yo‘ldan foydalanish jara-
yonida notekisliklar ko‘payadi, bu o‘z navbatida avtomobillar tezligini 
kamayishiga, agregat va qismlar ish muddatini qisqarishi va yonilg‘i 
sarfini oshishiga olib keladi. Notekisliklar avtomobil harakatlanishiga 
qo‘shimcha qarshilik tug‘diradi. 
G‘ildirak chuqurga tushganida u chuqur tubiga urilib yuqoriga 
irg‘itiladi. G‘ildirak kuchli urilganida u yo‘l yuzasidan uzilib yana uril va 
so‘nuvchi tebranishni hosil qiladi. Urilish paytida vujudga keladigan 
kuch ta’sirida shina qo‘shimcha deformatsiyaga uchraydi. Avtomobil-
ning bunday notekis yo‘lda harakatlanishi natijasida g‘ildirakning uzluk-
siz urilishi va kuzovning tebranishini vujudga keltiradi hamda shina va 
osma detallarida, ayrim hollarda ancha miqdorga yetadigan qo‘shimcha 
energiya yo‘qotiladi. 
Havo qarshiligi.
Avtomobil harakatlanganda unga qarshi havo ta’sir 
ko‘rsatishiga havo qarshiligi deyiladi.
Havo qarshiliklari quyidagilardan iborat bo‘ladi:

peshoyna qarshiligi;

avtomobilning oldingi va orqa yuzalariga har xil bosimning 
vujudga kelishi natijasidagi qarshilik (havo umumiy qarshiligining 55-
60% ga yaqini);

chiqib turgan qismlari hosil qiladigan qarshilik; 
– ko‘zgu qanotlar; 
– eshik dastalari;
– dekorativ elementlar va boshqalar (12-18%); 

radiator va yopqich osti bo‘shliqlar ko‘rsatadigan qarshilik (10-
15%); 

tashqi yuzalarning havo qatlami bilan ishqalanishi (8-10%); 

avtomobilning osti va usti bosimlari farqidan kelib chiqadigan 
qarshilik (5-8%). 
Havo qarshilik kuchi avtomobilning harakatlanish tezligiga bog‘liq 
bo‘ladi. Harakatlanish tezligi oshganda bu kuch ko‘payadi. Yuqori 

---

78 
tezliklarda havoning qarshilik kuchini yengish uchun dvigatel ishlagan 
energiyaning katta qismi sarflanadi. 
Havo qarshilik kuchi kuzov formasiga bog‘liq bo‘ladi. Shuning 
uchun yengil avtomobillar havoning silliq o‘tish shakliga formasiga ega. 
Yuk avtomobillari yengil avtomobilga ko‘ra ancha past tezlikda 
harakatlanganligi sababli unda havoning silliq o‘tishi yomon bo‘ladi. 
Tirkama taqib ishlatganda havo qarshilik kuchi ancha oshadi. Bu asosan 
avtomobil va tirkama orasida havo oqimining girdobi va tashqi ishqala-
nish yuzasining oshishidan vujudga keladi. Yakka avtomobilga nisbatan 
har bir tirkama qo‘llash o‘rtacha havo qarshiligini 25%ga oshiradi. 
Inersiya kuchi.
Avtomobilning harakatlanishiga yo‘l qarshilik kuchi, 
havo qarshiligidan tashqari, inersiya kuchi ham ta’sir qiladi. Avtomobil 
ma’lum bir tezlikka erishish uchun har qanday kuchlarni, shu jumladan 
inersiya kuchini yengishi kerak bo‘ladi. Avtomobilning massasi qancha 
ko‘p bo‘lsa, uning inersiya kuchi miqdori ham shuncha ko‘p bo‘ladi.