Microsoft Word Атажанов Жасур Диссертация doc

I BOB. MASALANING ADABIY MANBALAR BO’YICHA HOLATI. 

1.1. Qaddi-qomatida nuqsoni bo‘lgan maktab o‘quvchilarining ruhiy-

pedagogik va fiziologik xususiyatlari. 

Qomat deb majburlanmasdan erkin yurgan kishini o‘zi o‘rganib qolgan holati 

tushuniladi.  Bu  holat  ortiq  kuchlanishni  talab  qilmaydi.  To‘g‘ri  qomat  garmonik 

(har  tomonlama)  rivojlangan  kishi  ko‘rinish  sifatlaridan  biri  hisoblanadi,  unda 

tananing tashqi chiroyli  va salomatligi  ifodalangan bo‘ladi. Kishi qomati  nafaqat 

estetik (nafosat) go‘zalligi, balki kishi holatiga (ijobiy yoki sal’biy), rivojlanishiga, 

turli  tana  qismlari  holati,  funktsiyasi  (vazifasi),  tizimlariga  ham  ta`sir  qiladi. 

Ko‘krak orqa bo‘g‘im qismlarining holatlari bilan ham bog‘liq. 

Fiziologik  nuqtai  nazardan  qomat  dinamik  (rivojlanuvchi)  stereotip  sifatida 

qaraladi, umr davomida tarbiya jarayonida shakllanadi, suyak qomatini boshlanishi 

bilan mustahkamlanib boradi. To‘g‘ri qomat bosh qism va tanani yuqoriga to‘g‘ri 

yo‘nalishda tavsiflanadi, orqa boldir qismining pastki qismining aylanma shaklida, 

elkalar bilan engil orqaga tortilgan, ko‘krak qismlariga ko‘kraklar bilan bog‘langan 

holatda ifodalanadi. 

Ko‘rikdan  o‘tkazish  davomida  to‘g‘ri  qomat  shakli  ko‘krak  qismidan  bir 

qancha holatda ko‘tarilganlik va qorin bo‘shligini balandlashgani, pastki qismlarni 

to‘g‘riligi,  orqa  umurtqa  qismini  fiziologik  qiyshayganliklarini  ko‘rinishida 

ifodalanadi. 

Yahshi qomatli kishilarda umurtqa suyaklari chiroyli to‘lqinsimon chiziqlarni 

ifodalaydi.  Fiziologik  buklanishlarga  asosan  uni  doimiyligi  va  harakatchanligi 

kuchayib  boradi,  ressor  funksiyasi  (kuchi)  shakllanib,  orqa  va  bosh  qismini 

chayqalishdan saqlaydi.  

Insonni  qomatiga  ta`sir  qiluvchi  va  uni  shakllanishini  keltirib  chiqaruvchi 

fiziologik  (jismoniy)  omillarga:  shahsiy  rivojlanish  tezligi  va  harakteri;  harakat 

malakalarini  rivojlanish  va  statik  holat  reaksiyasining  darajasi;  qomat  uchun 

---

9 

 

rivojlantiruvchi  mashqlar  sifatida  mahsus  jismoniy  mashqlar  ta`siridan 

foydalanish;  xuddi  shunday  asosiy  nerv  jarayonini  qo‘zg‘alish  va  tormozlanish 

(to‘xtatish)  holatlardagi  sokinlik  kabilarga  bog‘liq.  Shuning  uchun  qomat 

o‘zgarishi  mumkin,  shunga  qaramasdan  anotomik  omillarni  genetik  tizimliligiga 

hos  mavjud  bo‘lgan  doimiylikka  asosan  rivojlanishi  yoki  pasayishi 

(yomonlashishi)  mumkin,  uni  shakllantirish  mumkin,  chunki  ular  shartli 

mustahkamlangan harakat reflekslaridir. 

Inson qomati erta harakat malakalarini egallaydi va maktabgacha yosh davrida 

aaniqlanadi. 

Boshlanishda  doimiy  emas,  o‘zgaruvchan  bo‘ladi,  chunki  tana  rivojlanish 

davrida suyak qismlarini rivojlanishida teng bo‘lmagan holat ifodalanadi, bu holat 

suyak bog‘lovchi apparatlarda va mushaklar tizimida ifodalanadi. Qomatning eng 

ko‘p  saqlanib  o‘zgaruvchanligi,  aynan  umurtqa  pog‘onasida  8-10  yoshda 

kuzatiladi. 

Bu  davrda,”ikkinchi  portlash”  deb  nomlangan,  jinsiy  balog‘atdan  oldin 

ifodalanuvchi holat paydo bo‘lib, tanani uzunasiga o‘sish tezligi oshadi. Suyaklar 

o‘sishida  tezlanish,  katta  mushak  guruhlarida  rivojlanishni  kuchayishi,  ularni 

kichik  kuchlanishga  nisbatan  va  mayda  suyaklar  mushaklarini,  panja  qismlarini 

rivojlanishi  orqada  qoladi.  Bunday  bir-biriga  hos  bo‘lmaganlik  rivojlanishini 

ko‘payish davri 11-12 yoshda sodir bo‘lib, keyin asta-sekinlik bilan 18-19 yoshda 

kamayib boradi va qomat rivojlanishi tugallanib tizimlanadi. Bu davr o‘rtacha 20-

yoshda amalga oshadi. 

Kichik  maktab  yoshi  bolalikni  yuqori  darajasi  hisoblanadi,  bu  davrda  bola 

ko‘pgina sifatlarini saqlab qoladi - engil hayol tafakkur, hayolparastlik kattalarga 

pastdan  yuqoriga  qarash.  Lekin  u  endi  bolalarga  xos  hatti-harakatlarini  yo‘qotib 

boradi, unda boshqa tafakkur mantiqi shakllanib boradi.  

 

6-8  yosh  davri  -  bolani  qiyin  davrlaridan  biri  bunda  kattalar  bilan 

munosabatlari  tizimida  o‘zini  chegaralangan  ong  doirasini  o‘sishi  paydo  bo‘lib, 

unda  ijtimoiy  zarur  va  faoliyatini  ijtimoiy  baholashga  intilish  paydo  bo‘lib, 

---

10 

 

rivojlanishida ijtimoiy vaziyatlar tubdan o‘zgaradi, bola uchun yangi faoliyat turi 

o‘quv  faoliyati  shakllanadi.  Maktabgacha  yosh  davridagi  o‘yinlar  shakli  kichik 

maktab  davrida  o‘zini  rivojlantiruvchi  ahamiyatini  yo‘qotib  borib  asta-sekinlik 

bilan ta’lim olish va mehnat bilan almashtiriladi. Ularni  mohiyati bu faoliyat turi 

o‘yindan farq qilgan xolda, oddiy qoniqish keltirib o‘ziga xos maqsad kasb etadi. 

Bu yoshdagi o‘yinlarni o‘zlari ham yangi turga ajratadi. 

 

O’zini  ongida  o‘tish  davri,  7-yoshida  boshlanishi  bilan  o‘tishni  asosiy 

sinptomlari ifodalanadi: 

 

-  o‘zini  tuta  bilishi  -  istak  va  faoliyat  oldingi  boshdan  kechirganlariga 

bog‘lanib, bu faoliyatni ahamiyati bola uchun katta ahamiyat kasb etadi; 

 

-  bolani  tashqi  qiyofasida  -  bola  o‘ziga  nimalarnidir  qurish,  nimalarnidir 

yashirish jihatlari shakllanadi; 

 

-  “ochiq  konfetlar”  belgisi  paydo  bo‘lib,  unda  yomon  his-tuyg‘ular 

shakllanib,  uni  bola  yashirishga  harakat  qiladi,  tarbiyasida  qiyinchiliklar  sodir 

bo‘ladi; 

 

U o‘zini harakatlarni yashirishga harakat qiladi va boshqarilishi qiyinlashib 

boradi (45).

 

 

  

Kichik  maktab  yoshidagi  o‘yinlarni  qoniqtiruvchi  turlari  kattalarga  xos 

bo‘lganlari qiziqtiradi. Bu o‘yinlar, bolalarni o‘ylashga majbur qilib, insonni o‘zini 

sinab ko‘rishga undovchi va o‘zini qobiliyatini rivojlantiruvchi  va uni boshqalar 

bilan musobaqaga jalb qiluvchilari qiziqtiradi (23). 

 

Bolalarni  bunday  o‘yinlarda  qatnashishlari  ularni  fikrlarini  tasdiqlovchi, 

o‘zini deganini bajarishga undovchi, muvaffaqiyatga etaklovchi va boshqa foydali 

sifatlarini  tarbiyalashga  asos  bo‘lib  ularni  katta  yosh  davrida  zarur  bo‘lishiga 

ishonch  hosil  qiladi.  Bunday  o‘yinlarda  tafakkur  murakkablashib,  faoliyatini 

rejalashtirish,  bashorat  qilish,  muvaffaqiyatga  ishonch  kabi  o‘rinlarni  tanlashga 

yordam beradi. O’yinni  yangi  turi  kichik  maktab  yoshidagi  o‘quvchilarda  yuqori 

darajadagi  diqqatini  torta  boshlaydi,  bola  turli  xildagi  sport  o‘yinlarga  qiziqa 

boshlaydi. Bu o‘yinlar amaliyot tafakkurini rivojlantirish masalalarini echish  bilan 

---

11 

 

bolalarni salomatliklarini ham mustahkamlaydi, kuch, o‘z gapida turish va boshqa 

foydali sifatlarini shakllantiradi (16). 

 

S.P.Papov  (1997  y),  V.I.Dubrovskiy  (1998  y)  kabilarni  ishlarida,  kichik 

maktab  yoshidagi  o‘g‘il  va  qiz  bolalarda  (7-10  yosh)  jismoniy  rivojlansh 

ko‘rsatkichlari  (og‘irlik,  o‘sish,  ko‘krak  qafasi  doirasi  va  tana  tengligi)  ko‘p 

darajada  farq  qilmaydi.  Sklet  suyak  qismini  murakkablashib  borishi  davom 

qilishida,  partada  noto‘g‘ri  o‘tirishi,  bir  tomonlama  yuklamani  ortib  borishi 

(sumkasini bir qo‘lda ko‘tarib yurish, bir turdagi o‘yinlar bilan shug‘ullanish) bola 

qomatida egilishga, umurtqa pog‘onasini qiyshayishiga olib kelishi mumkin.  

 

Aynan bu kuchsiz mushaklarga ega bo‘lgan bolalar va kam harakatlanadigan 

bolalarda aniq ifodalanishi mumkin. Keyinchalik, skletni qotib suyaklashib ketishi 

natijasida, ularda butun hayoti davomida umurtqa pog‘onasi qismini yon tomonga 

qiyshayishi yoki dumaloq orqa, hamda qorin qismida mushaklarni bo‘shashishiga 

olib keladi.  

 

7-11  yoshida  asta-sekinlik  bilan  qo‘l  suyaklarini  qotishi  tugallanadi.  Qo‘l, 

oyoq  qismlari  va  bog‘lovchi  apparatlari  va  mushak  suyaklari  mustahkamlanib 

boradi.  Bu  esa  biroz  qiyin  va  nozik  birqator  murakkab  jismoniy  mashqlarni 

bajarish imkoniyatini yaratadi.  

 

Suyaklarni  rivojlanish  darajasi  bilan  harakat  va  mushak  kuchlari  o‘sishi 

oshib boradi (28).   

 

Yurak-tomir tizimi navbatdagi xususiyatlarga ega: 7-9 yoshida yurak hamma 

tana hajmiga nisbatan 0,5 % ni, kattalarga nisbatan faollashadi. 7-11 yoshida nafas 

olish tizimi kam rivojlangan bo‘lganligi uchun nafas olishi biroz yuqori va tez-tez 

nafas olishga egadir. 

Tinch  holatda  tanani  kuch  sarf  qilish  darajasi  baland  bo‘lib,  modda 

almashuvi  yetarli  darajada  yuqori  bo‘ladi  (ko‘p  energiya  tana  xajmini  o‘sib 

borishiga ketadi).  

Shunga  bog‘liqlikda  kichik  maktab  yoshidagi  bolalarni  ovqatlanishga 

bo‘lgan  ehtiyojlari    o‘spirin  va  kattalarga  nisbatan  ma’lum  darajada  kattaligini 

---

12 

 

o‘zlarini  ishlarida  V.M.Smirnov  va  V.I.Dubrovskiy  (2002  y.)  lar  ta’kidlaydilar.

 

A.I.Belousov  (2006  y.)

 

ni  fikricha  bugungi  kunda  bolalar  salomatligini 

yomonlashib borishi ma’lum darajaga etdi. Bu nafaqat salbiy omillar ta’siri, ya’ni 

ijtimoiy-iqtisodiy omillar, balki ruxiy, hissiy, oilaviy pedagogik va tibbiy omillar 

bilan ham bog‘liq deb ta’kidlaydi.  

Ta’lim  to‘g‘risidagi  qonunni  amalga  kiritish  sharoitida  salomatlik 

muammolariga  diqqatni  qaratishga  ko‘proq  e’tibor  qilish  zarurligini  ifodalab, 

bolani  salomat  o‘sishini  muvaffaqiyati  unga  ta’lim  berish  va  tarbiyalash 

jarayonlarida  ko‘pgina  pedagoglar,  tibbiyot  xodimlari  va  ruxshunoslar 

tadqiqotlarida  isbotlangan.  Bolalarni  salomatligi,  jismoniy  rivojlanishi,  umumiy 

jismoniy  tayyorgarligi  va  mashqlantirilishi  darajasiga  qarab  ularni  uchta  tibbiy 

guruhlarga  ajratadilar:  asosiy,  tayyorlov,  maxsus  (Butun  jaxon  sog‘liqni  saqlash 

qaroriga ko‘ra) guruhlarga ajratiladi.  

Tayyorlov  tibbiy  guruhiga  salomatligida  jismoniy  tayyorgarligida  katta 

bo‘lmagan  nuqsonlar  va  yetarli  darajada  jismoniy  tayyorgarligi  kam  bo‘lgan 

bolalar  kiradi.  Bu  guruhda  xuddi  shunday  mashg‘ulotlaridan  foydalanish,  ya’ni 

asta-sekinlik bilan ta’sir qiluvchi mashqlar sharoitlaridan tanaga katta talablar talab 

qiluvchi  mashqlardan  foydalanish  mumkin.  Tayyorlov  tibbiy  guruhida  asosiy 

guruhlar bilan birgalikdagi o‘quv dasturidan mashg‘ulotlar o‘tkaziladi: har ikkala 

guruh  qatnashchilari  tasdiqlangan  nazorat  me’yorlarini  topshiradilar.  Bu  bilan 

birgalikda  bolalar,  bu  guruhga  kirganlari,  asta-sekinlik  bilan  umumlashgan 

qo‘shimcha  trenirovka  mashg‘ulotlarini  egallab  borishlari  zarurligini  o‘zlarini 

jismoniy tayyorgarligini oshirishga yo‘naltirilganligini bilishlari kerak.  

Maxsus  tibbiy  guruhga  salomatligida  ma’lum  darajada  nuqsoni  doimiy 

mavjud  bo‘lgan  yoki  vaqtinchalik  mavjud  bo‘lgan  nuqsonlarga  ega  bo‘lgan 

bolalar,  ya’ni  jismoniy  yuklamani  ma’lum  darajada  chegaralash  zarurligini  talab 

qiluvchi,  shunga  xos  aniq  o‘quv  dasturlari  bilan  ishlashni  talab  qiladigan 

o‘quvchilar kiradi (32).  

V.L.Strakovskiy (1987 y.) navbatdagi kasalliklar turini ajratadi: ya’ni kichik 

---

13 

 

maktab yoshidagi bolalarda tez-tez kuzatiladiganlarni ko‘rsatadi. 

Qomat buzilishi. Qomat bu - o‘rganib qolgan, o‘zini tanasini zo‘riqtirmasdan 

tutib turish ko‘rinishi. To‘g‘ri qomatda inson qiyofasi chiroyli, tik tizimli, qadam 

qo‘yishi yengil va egiluvchan bo‘ladi. 

V.K.Velichenko  (1999  y.)  qomatni  klinik  ko‘rinishlarini  buzilish  turlarini 

ajratadi.