Microsoft Word Атажанов Жасур Диссертация doc

 

      A                        B                          V                          G

 

---

15 

 

1-rasm Orqa qismi shakli : a). talab darajasida b). doira shaklida v). tekis 

g). doira egilgan. 

Tekis  orqa  tomon,  umurtqadagi  barcha  buzilishlarni  qisqarishi  bilan 

tavsiflanadi.  Ko‘krak  kifoz  varianti  qomat  buzilishi  yomon  ko‘rinishda,  bunda 

ko‘krak qismi oldinga intilgan bo‘ladi. Qorin pastki qismi xam oldinga chiqqan. 

Tekis  orqa  –  mushaklarni  funksional  (harakat)  varianti  (ko‘rinishi) 

hisoblanadi.  Mushak  tortilishidagi  yetishmovchilik  orqa  toz  qismini  egilishini  va 

umurtqa  fiziologik  buzilishini  shaklllanishini  taminlaydi.  Tekis  orqa  qismida 

ko‘pincha  qomatni  boshqa  shakllaridagiga  nisbatan  umurtqa  siljishi  (radiqulit) 

skalioz  –  rivojlanadi.  Mushaklarga  ta’luqli  bo‘lmaganligi,  to‘g‘rilovchi  umurtqa 

etarli  o‘rinni  to‘ldirishni  ta’minlaydi  shuning  uchun  tekis  orqa  qismida  skaliozni 

(umutqa siljishi) bo‘lishini tezlashtiradi,  qomatni bu holatdagi buzilishiga nisbatan 

jismoniy  tarbiya  mutahassislari  asosiy  e’tibor  qaratishni  talab  qiladi,  egrilikni 

kuchsiz ifodalanishi sababli umurtqani ressor faoliyati pasayadi. 

Qaddi-qomat  asosan  6-7  yoshda  shakllanadi.  Harakat  malakalari 

mustahkamlanishi va tashkil qilinishi, qomat shakllanib borayotgan bolalarda yosh 

vaqtidan uzoq muddatda asta-sekinlik bilan amalga oshadi. Qomat buzilish uchun 

bolani  erta  o‘tirish,  turishga  intiluvchi  qomati,  ba’zan  yostiqga  yotqizib,  qo‘lda 

noto‘g‘ri ko‘tarib yurish, vaqtidan oldin yurishga o‘rgatish (emaklashni qoldirib), 

sayr  davomida  doimo  qo‘lini  ushlab  yurish  kabilar.  Bir  qator  sabablar  noto‘g‘ri 

kun  tartibi,  turli  kasalliklar,  bog‘lovchi  mushak  apparatlarini  bo‘shashishiga  olib 

keluvchi,  barcha  tana  qismlari  butkullikda,  huddi  shunday  jismoniy  tarbiyani 

qoniqarsiz  qo‘yilishi  va  bolalarda  to‘g‘ri  qaddi-qomatni  shakllantirishga  kattalar 

tomonidan  yetarli  bo‘lmagan  e’tibor  –  tanani  rivojlanishida  ma’lum  darajada 

buzilishga olib keladi.  

Bolalarda  qomat  buzilishining  sabablaridan  biri  noto‘g‘ri  holatda 

o‘tirishidir.  Bu  holat    bolalarda  baland  stulda  o‘tirishi  yoki  juda  past  stolda 

o‘tirishi,  huddi  shunday  holat  kitob  yoki  rasm  daftarlari  boladan  uzoq  masofada 

bo‘lishi  kabilar.  O’ng  yelkasini  yuqori  ko‘tarib  o‘tirishini  odat  bo‘lishi  yelka 

---

16 

 

qismida agsimetrik holatni keltirib chiqarishi mumkin. O’zini oyoqini tana ostiga 

olib o‘tirish odati va tazni aylantirgan noto‘g‘ri holatda tutish tanada qiyshayishni 

keltirib  chiqaradi,  tanani  turli  tomonga  egilishga  asos  bo‘ladi.  Stolda  mashg‘ulot 

qilishda  oyoq  uchun  tayanch  uskunasi  bo‘lishi,  orqa  va  qo‘llar  bosh  qismini 

holatiga simmetrik (to‘g‘ri) bo‘lishi kerak, yelka chizig‘i, tana, qo‘l va oyoq to‘g‘ri 

yo‘nalgan  bo‘lishi  nazarda  tutiladi.  Stol  balandligi  tirsakdan  tushirilgan  qo‘lga 

nisbatan 2 – 3 sm yuqorida bo‘lishi kerak.  

Bolalarda  noto‘g‘ri  qomatni  paydo  bo‘lishida  salbiy  odatlar  katta  o‘rin 

egallaydi:  Masalan,  bir  oyoqda  tayangan  holatda  yoki  boshqa  oyoqda  turish, 

noto‘g‘ri  yurish  (bosh  qismi  osilgan,  osiq  yelka,  bukilgan  orqa,  xar  tomonlama 

qimirlayotgan  tana  ).  Uyqu  vaqtida  bir  tomonga  yotish  juda  zararli,    oyoqni 

qoringa tortib uxlash, yostiqni xaddan tashqari baland qilib yotish kabilar. Bunday 

buzilishlar  umurtqani  tabiiy  egilishi  bilan  yon  tomonlar  qiyshayishi,  kafzanlar, 

yelka  chizig‘ini  assimetriyasi,  ko‘krak  qafasini  sig‘imi  nafaqat  tana  shaklini 

xunuklashtiradi,  balki  ichki  a’zolar  faoliyatini  ham  qiyinlashtiradi  (yurak,  o‘pka,  

qorin-  ichak  trakti  buziladi),  modda  almashish  pasayadi,  ishchanlik  pasayadi, 

o‘smirlar va kattalarda foydali ish koefitsenti pasayadi.  

Masalan,  skoliozda  (yon  tomon  umurtqasini  qiyshayishi)  diagnoz 

qilinganda  o‘ng  tomon  kabi  yurakni  chap  tomonida  ham  o‘zgarishlar  sezildi. 

Ularni faoliyatida buzilish seziladi va vaqt o‘tishi bilan yurak ichida og‘ir buzilish 

paydo  bo‘ladi.  Qizlarda  umurtqa  qiyshayishi  suyaklar  o‘sishida  kelib  chiqadi, 

ba’zan  tana  shaklini  o‘zgartiradi,  uni  uzunasiga  noziklashtiradi  va  qarama-qarshi 

kesishgan  holatda  ham  seziladi,  keyinchalik  farzand  ko‘rish  jarayonida  ham 

qiyinchilik  keltirib  chiqaradi.  O’zi  yurar  samakatda  yurish  ko‘pincha  bir  oyoq 

orqali  itarishda  amalga  oshiriladi,  bu  umurtqada  qiyshayishga  olib  keladi. 

Velosipeddan uzoq  muddatda foydalanish, uni razmerini noto‘g‘ri tanlashda orqa 

qismida  bukchayish  holatini  keltirib  chiqaradi,  tozda  o‘zgarish,  ko‘krak  qafasi 

qisiladi.  Xaddan  tashqari  ipda  sakrash  umurtqaga  qayta  yuklama  beradi,  tovon 

to‘piq  agarda  sakrashlar  og‘ir  bajarilsa  bolada  harakat  koordinatsiya  yo‘nalishi 

---

17 

 

buziladi. Reglamentni to‘g‘ri saqlash va sport mashqlari mashg‘ulotlarida qoidaga 

rioya qilish ularni turlarini muvofiqlashtirish maqsadga muofiq.  

Qomatni  noto‘g‘ri  shakllanishida  uyquda  noto‘g‘ri  holatda  yotish, 

gigiyenik  nuqtai  nazardan  o‘ng  tomonda  yotish  tavsiya  qilinadi.  Bunday  holat 

mushaklar uchun yaxshi dam olish hisoblanadi, yarim bo‘shashish holatda bunga 

erishib  bo‘lmaydi,  bu  holat  orqaga  va  qorin  bo‘shlig‘ida  yotishda  ham  seziladi. 

Bolani  “G’ijim”  bo‘lib  yotishga  oyoqlarni  ko‘krakka  tortib  yotishga  ruxsat 

bermaslik  kerak.  Bunday  holatda  ko‘raklar  aralashadi,  ko‘krak  qafasini  yuqori 

qismidagi  suyak  bosilib  qoladi,  umurtqa  qiyshayadi.  Tanani  barcha  og‘irligi  ikki 

nuqtaga  tushadi,  yelka  va  toz  boldir  suyaklariga,  umurtqa  ular  orasida    osilib 

turadi. Bog‘lovchi mushak apparati xaddan ortiq tortiladi. Yotoq uskunalari xaddan 

tashqari  yumshoq  va  yostiq  baland  bo‘lmasligi  kerak.  Krovat  uzunligi  bola 

bo‘yidan    20  -  25  sm  katta  bo‘lishi,  ya’ni  oyoqlarini  cho‘zgan  holatda  uxlash 

imkoniyatini yaratish zarur. Bo‘shashgan bolalar ko‘proq qomat buzilishiga ega va 

umurtqada  qiyshayish  mavjud.  Ulardan  ko‘pchiligi  erta  yosh  davrida  ko‘pgina 

bolalar  infeksion  (yuqumli)  kasallikga  ega,  raxit  bilan  kasallangan  ularni  izi 

sqletlarida, ko‘krak qafasida deformatsiya turida saqlanadi, qiyshaygan oyoq, yassi 

tovon  ko‘zga  tashlanadi.  Kasallik  ba’zan  noto‘g‘ri  qomat  shakllanishini 

chuqurlashtiradi  va  umurtqada  deformatsiyani  rivojlantiradi.  Oldindan,  qiyshiq 

ko‘z,  uzoqni  ko‘ra  olmaslik,  mushaklar  egiluvchanlik,  umurtqa  rivojlanishidagi 

kamchiliklar, o‘pka va yurak kasalliklarini belgilash zarur. Shu ham aniqki uzoqni 

ko‘ra  olmaslik  ko‘pincha  kifoz  bilan  kuzatiladi,  boshni  bo‘yin  ko‘krak  qismi 

oldinga egilgan holatda odat bo‘lib qolgan bo‘lsa kifozdan darak beradi. Mushaklar 

bo‘shashi raxit bilan bog‘liq, toksik holat, bosh qismini, tana qorpusi, yelkalar va 

toz  chizig‘i  qomatni  noto‘g‘ri  o‘sish  va  buzilishlar  paydo  bo‘lishiga  imkon 

yaratadi.  

O’qituvchilar va ota-onalar tomonidan qomat kamchiliklariga e’tiborsizlik, 

maktabgacha  va  maktab  davrida  bu  holatni  rivojlanishiga  olib  keladi.  Aynan  bu 

holat  yosh  davrlar  biridan  ikkinchisiga  o‘tishda  rivojlarib  ketadi.  Qomat 

---

18 

 

shakllanishiga ko‘proq  tovon va panja ta’sir qiladi. Ularni normal tuzilishida oyoq 

tuzilishi tashqi uzun tayanchga tayanadi, bu yurishda egiluvchanlikni xosil qiladi. 

Yassi  oyoqli  bolalar,  yurishda  qo‘llarini  keng  holatda  silkitib,  qattiq  tepinib, 

oyoqlarini yuqori ko‘tarib, taz-bel qismida zo‘riqish, xadiksirash bilan yuriydilar. 

Maktabda  ta’lim  olish  davrini  boshidan  boshqalarga  berkitishda  salbiy  holatlar 

uchraydi: harakat faoliyatini keskin chegaralanishi (maktabgacha davriga nisbatan 

50  %),  statik  yuklamani  oshishi,  majburiy  ish  ko‘rinishi  bilan  bog‘liq    (o‘tirgan 

yoki tik holatda), bir qo‘lida og‘ir papkasini olib yurishi kabilar. Qomat holatiga 

salbiy  ta’sir  qiluvchi  ichki  a’zolarida  qorinni  tortib  rezinka  yoki  boshqa  narsalar 

bilan  bog‘lab  yurishi  ichki  a’zolarida  qorin  bo‘shlig‘ida  to‘g‘ri  holati  buziladi, 

chuqur  nafas  olish,  ko‘pgina  mushaklar,  harakat  noaniqligi  kabilar  buzilishidan 

darak beradi.  

Qomat  buzilishi  ifodalangan  bolalarga  sportni  ma’lum  turlari  bilan 

shug‘ullanish tavsiya qilinmaydi, ular umurtqa qismiga katta yuklama beradi: og‘ir 

atletika, yuqoriga va uzunlikga sakrash, akrobatika kabilar shular jumlasiga kiradi. 

Qo‘shimcha  yuklamalar,  o‘tirish  bilan  bog‘liq  bo‘lganlari  serharakat  jismoniy 

daqiqalar bilan almashtirib turish tavsiya qilinadi;  maxsus orqa qism  mushaklari, 

qorin mushaklari, yelka qismi bilan bog‘liq mashqlar tavsiya qilinadi.