Microsoft Word “Аналог ва рақамли электроника” фани бўйича маърузалар матни docx

позицион, Рим саноқ системаси эса позицион бўлмаган саноқ системасига 
мисол бўлади. Ҳақиқатан, Рим саноқ системасида ўттиз беш қуйидагича 
ёзилади: 
XXXIV = 10+10+10-1 +5 = 3x10 + -1 +5 = 34. 
V -------------------------- қиймати беш
Х ------------------------- қиймати ўн 
Х ------------------------- қиймати ўн 
Х ------------------------- қиймати ўн 
Бу ерда фойдаланилган Х рақами учта бўлишига қарамасдан, ҳаммаси 
ҳам ўн қийматга тенг, яъни рақамнинг қиймати унинг туриш ўрнига боғлиқ 
эмас. 
Ўнлик саноқ системасида ёзилган 222 сонини олайлик: 
2 --------------------- икки бирлик 
2 --------------------- икки ўнлик 
2 --------------------- икки юзлик 

---

Ҳайдаров А.Ҳ. Ааналог ва ракамли электроника  
103 
Ҳар қандай асосли саноқ системасида қисқа ёзувда берилган сонларни 
асос даражалари бўйича ёйиб ёзиш мумкин. Масалан, 451 сонини 
4
.
10
2
+5
.
10
1
+1
.
10
0
каби ёзиш мумкин. Шу каби қуйидагилар ҳам ўринли: 
Ўнлик тизимида ҳисоблаш тизими асоси 10 рақами ҳисобланади. Ҳар 
қандай N – сонни қуйидаги шаклда ифодалаш мумкин: 
N=…+a
2
10
2
+а
1
10
1
+а
0
10
0
;
бунда а
0
, а
1
, ....а
n
– коэффициентлари 0 дан 9 гача қийматларни олади. 
Масалан: 375 сони 3·10
2
+7·10
1
+5·10
0
шаклида ифодаланади. 
Умуман ҳисоблаш асоси қилиб ҳар қандай М сони олиниши ва N сони 
қуйидагича ифодаланиши мумкин:
N = a
n
m
n
+ a
n-1 
m
n-1
+ … a
1
m
1
+ a
0
m
0
. 
бунда а
0
, а
1
, a
2
, а
3
.... а
n
– коэффициентлар 0 билан m-1 орасидаги 
қийматларни ўз ичига олади.
Агар m=2 бўлса, унда иккилик ҳисоблаш тизимидан фойдаланиш ва ҳар 
қандай сонни фаҳат икки рақам 0 ва 1 орқали ифодалаш мумкин. Масалан: 
15 рақами 1·2
3
+1·2
2
+1·2
1
+1·2
0
Иккилик тизимида арифметик ҳисоблаш жуда содда. Масалан, қўшиш 
қуйидаги қоида асосида бажарилади: 0+0=0; 0+1=1; 1+0=1; 1+1=10. Бундан 
ташқари иккилик модул билан қўшишда қуйидаги қоидага амал қилиш 
керак: 
0
0
0


; 
1
1
0


; 
1
0
1


; 
0
1
1


.